Anna Polak
Walory krajoznawcze Doliny Lubszy
od Olbrachtowa do Jasienia Część I (Część II)
W świecie rzek
Bóbr, Odra, Nysa Łużycka czy Kwisa to powszechnie znane rzeki. Łączy je m.in. to, że częściowo przebiegają na terenie województwa lubuskiego, niektóre granicząc z powiatem żarskim, wyznaczają w ogólnym zarysie (oprócz Kwisy) także granice Wschodnich Dolnych Łużyc. Należy podkreślić, że w Gubinie do Nysy Łużyckiej uchodzi rzeka Lubsza, a niedaleko Kosarzyna kończy swój bieg, łącząc się z Odrą, wspomniana już Nysa Łużycka.
Wymieniane cieki wodne są popularne, lecz jeden z nich – pomimo zachwycających okoliczności przyrody, które okalają jego koryto – pozostaje w cieniu, dlatego warto mu się bliżej przyjrzeć.
Lubsza, bo o niej mowa, jest prawym dopływem Nysy Łużyckiej o długości 67 kilometrów z dorzeczem zajmującym powierzchnię 914 kilometrów kwadratowych, leżącym w głównej mierze na terenie powiatu żarskiego, a częściowo krośnieńskiego oraz zielonogórskiego. Rzeka zaczyna swój bieg w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Olbrachtów (gmina Żary), a kończy w Gubinie i przepływa przez 13 miejscowości. Podobno liczy sobie ona milion lat. Nie posiada znaczenia turystycznego ani transportowego, jednak – zasilana aż dwunastoma dopływami – jest najważniejszą rzeką na obszarze wielu gmin, takich jak na przykład Żary, Lipinki Łużyckie, Jasień czy Lubsko.
Trudne początki, czyli okolice Żar
Lubsza rozpoczyna swój bieg w ścisłym sąsiedztwie usytuowanego na południe od Żar Olbrachtowa. Jest to miejsce niepozorne, otoczone gęstym drzewostanem, położone przy drodze do wsi Łaz.
Sam Olbrachtów posiada długie dzieje, został bowiem założony już w XIII wieku przez Albrechta von Dewina. Jego właścicielami były także inne, znane w całej okolicy i nie tylko, rodziny, takie jak: von Schönaich, von Unrugh czy von Schwarzbach.
W miejscowości uwagę przyciąga kościół pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła. Świątynia wzniesiona w XIV wieku od 1528 roku do końca II wojny światowej należała do ewangelickich wiernych. Na przestrzeni stuleci obiekt uległ wielu zmianom i przekształceniom, pomimo których nie zatracił gotyckiego stylu.
Niegdyś we wsi istniał okazały dwór. Zbudowano go w XVI wieku i bardzo mocno przebudowano około 1700 roku, dzięki czemu zyskał nowy kształt. Istotne przeobrażenia nastąpiły także pod koniec XIX wieku, o czym informowała inskrypcja Renovatum 1889. Wygląd budynku zapewne budził podziw. Już samo wejście zaskakiwało, a bogato zdobiony portal dopełniały herby hrabiowskie rodzin von Promnitz i von Reuss. Warto podkreślić, że budynek posiadał ośmioboczną, murowaną wieżę zegarową z wiatrowskazem w kształcie koguta. Niestety, opisany obiekt nie przetrwał do dziś, co niewątpliwie można uznać za wielką stratę.
Kościół w Olbrachtowie
Kolejną miejscowością, w której Lubsza wygląda niepozornie, a jej koryto jest wąskie, są Miłowice. We wsi można zobaczyć godne uwagi obiekty o rzadkich walorach historycznych. Miłowice także posiadają ciekawą historię. Wiadomo, że już w 1270 roku należały do klasztoru w Buch, a później m.in. do takich rodzin jak von Promnitz czy von Schönaich.
Na miejscu bezsprzecznie uwagę przyciąga monumentalny pałac. Został on wzniesiony w latach 1916-1920 i stanowił część większego założenia. W jego skład wchodził zbudowany w 1860 roku dwór, a także zabudowa folwarczna oraz park krajobrazowy – dwa ostatnie elementy powstały w XIX wieku. Pałac w stylu eklektycznym był rezydencją żarskich fabrykantów – rodziny Frenzel. Obecnie mieści się w nim Dom Pomocy Społecznej. W Miłowicach znajduje się także gotycki kościół pod wezwaniem Świętego Antoniego.
Nowe kształty
Miejscowościami, w których Lubsza zaczyna przybierać bardziej rozwiniętą formę, są Lipinki Łużyckie oraz będący niemalże ich częścią Suchleb. Niewielki Suchleb związany był z Żarami, gdyż od 1350 roku stanowił własność żarskiego Szpitala Dolnego. Istniała tam niegdyś kaplica Marii Magdaleny, która nie przetrwała do dnia dzisiejszego. Co ważne, w miejscowości rośnie uznany za pomnik przyrody, liczący aż 170 lat dąb.
Pobliskie Lipinki Łużyckie posiadają wyjątkowo ciekawą historię. W średniowieczu były one wsią wasalną żarskich władców. Posiadały je m.in. rodziny: von Schönaich, von Berge i von Luckau. Wynikające z transakcji obrotem ziemią przemiany własnościowe doprowadziły do tego, że w XV wieku wyodrębniono na opisywanym obszarze majątki, a teren ten podzielono na Lipinki: Dolne, Środkowe i Górne.
W niegdyś podzielonych Lipinkach Łużyckich, w różnym stanie zachowania przetrwały pamiątki po bujnej przeszłości wsi. Mowa o dworze przy ulicy Głównej, który powstał poprzez przekształcenie XV–wiecznej wieży mieszkalnej rodziny von Schönaich czy założeniu architektonicznym przy obecnej ulicy Parkowej. Składało się ono z dworu, budynków gospodarczych i pałacu. Najstarszy z wymienionych jest dwór wzniesiony w 1754 roku z inicjatywy rodziny von Blankenstein. Budynki gospodarcze powstały na przełomie XVIII i XIX wieku. Najpóźniej, bo na przełomie XIX i XX wieku powstał pałac. Nieopodal opisywanych obiektów, przy drodze z Lipinek Łużyckich do wsi Brzostowa istnieje inny, dawny majątek – dwór oraz zabudowania gospodarcze, które stanowią własność prywatną.
W miejscowości podziwiać można także kościół pod wezwaniem Świętego Antoniego Padewskiego, który pochodzi z końca XIII lub z początku XIV wieku. Liczne przekształcenia doprowadziły do zmiany wyglądu świątyni. W 1518 roku dobudowano dzwonnicę, w 1822 i 1823 roku wybudowano nową nawę oraz zlikwidowano prezbiterium, którego funkcję przejęła stara nawa, a w 1837 roku kościół powiększono o zakrystię. „Upiększaniu” nie poddano wieży, dzięki czemu zachowała ona swój oryginalny wygląd i dziś wyraźnie odróżnia się od reszty budowli.
Miejscowością, gdzie Lubsza wygląda już niezwykle okazale, jest Jasień. Osadnictwo człowieka w tej okolicy sięga bardzo odległych czasów, a właściwie epoki kamiennej. Najstarsze, historyczne wzmianki o wsi „Gozenna” pojawiają się w roku 1000 w dokumencie cesarza Ottona III, który został wystawiony w Akwizgranie (Aachen).Na przestrzeni wieków ośrodek, tak jak i Dolne Łużyce, znajdował się pod władzą m.in. króla Bolesława Chrobrego,
jego syna króla Mieszka II, saskich Wettinów, brandenburskich Askańczyków czy królów czeskich (od 1367 roku – wtedy władcą czeskim był Karol IV Luksemburski). W XIV wieku wieś przeszła w posiadanie rodu rycerskiego von Wiedebach. Od 1526 roku władcami zwierzchnimi rodziny von Wiedebach stali się Habsburgowie. Śmierć Kacpra von Wiedebacha spowodowała, iż wieś odziedziczyła jego żona Marianna (majątek Gassen stworzony przez Wiedebachów powstały z kilku okolicznych wsi został rozsprzedany). Marianna wyszła za mąż za Rudolfa von Bünau, który był pułkownikiem wojsk cesarskich oraz radcą na dworze elektorów saskich, a od 1656 roku starostą Margrabstwa Dolnych Łużyc. Po bankructwie rodu von Bünau majątek zakupiła rodzina von Rabenau. Następnie doszło do kolejnych zmian właścicieli, a byli nimi przeważnie oficerowie pruscy. W 1831 roku dobra przeszły w ręce Ludwika Henryka von Rabenau. Co istotne, w 1815 roku Dolne Łużyce znalazły się pod władzą pruską, zatem także Jasień zmienił przynależność państwową. W 1854 roku został wybrany burmistrz. Prawie trzy dekady później, bo w 1881 roku od wdowy po Ludwiku von Rabenau nabyty został pałac, w którym urządzono ratusz. Był to czas uzyskania przez władze miejskie samorządności.
Burzliwe dzieje Jasienia i znamienici właściciele pozostawili po sobie wiele cennych pamiątek. Rozpoczynając od budowli sakralnej, należy podkreślić, że kościół pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej został wzniesiony w pierwszej połowie XVIII wieku. We wnętrzu odnaleźć można polichromowany strop z 1724 roku (został on przeniesiony do Jasienia z Kożuchowa). Ponadto na uwagę zasługuje otoczenie budowli. Mowa o znajdującym się w narożu prezbiterium, uznawanym za najmniejszy w Polsce – krzyżu pokutnym. W jego pobliżu na ścianie kościoła znajduje się tablica pamiątkowa ufundowana przez mieszczan w 1860 roku.
W Jasieniu warto zobaczyć barokowy pałac rodziny von Bünau z 1764 roku, który po bankructwie tego rodu poddano licytacji, wskutek czego nabyła go familia von Rabenau. Ponadto ciekawą budowlą jest licząca 22 metry i znajdująca się na Winnej Górze wieża ciśnień z 1929 roku. Obecnie jest ona siedzibą koła PTTK „Włóczęga”.
W parku, położonym nieopodal pałacu, odnaleźć można pomnik o nietypowym kształcie. Został on odsłonięty 1 maja 1935 i był poświęcony żołnierzom, którzy stracili życie w czasie I wojny światowej. Dawne dużo większe tablice zostały zdjęte, a w ich miejsce po 1945 roku wstawiono inne, polskie płyty. Umiejscowione są na trzech bokach obiektu. Niewątpliwie zasługuje on na uwagę, podobnie jak cały park, w którym wzrok przyciąga stary, w dużej mierze wpisany na listę pomników przyrody drzewostan.
Dolina Lubszy obfituje w zabytki i unikatowe okoliczności przyrody. Warto ten obszar bliżej poznać, dlatego o następnych pięknościach Doliny Lubszy traktować będzie druga część cyklu Walory turystyczno-krajoznawcze Dolny Lubszy od Lubska do Gębic.
Bibliografia
Die Kunstdenkmäler des Kreises Sorau und der Stadt Forst, bearb. von H. E. Kubach, J. Seeger, Berlin 1939.
Epoka przemysłowa w miastach południowej części województwa lubuskiego, red. L. C. Belzyt, J. Skierska, Zielona Góra 2017.
Majchrzak J. P., Encyklopedia Ziemi Żarskiej w jej historycznych i współczesnych granicach, Żary 2002.
Polak A., Belzyt L. C., Wschodnie Dolne Łużyce. Podróż rowerem przez przeszłość i teraźniejszość, Zielona Góra 2019.
Polak A., Wyprawy z dodatkiem tajemnic, Ridero 2019.