Anna Polak
Walory krajoznawcze Doliny Lubszy
od Lubska do Gębic
Część II (część I)
Czas letni sprzyja wędrówkom, dlatego też warto poznawać okolicę. Przypatrując się wschodnim Dolnym Łużycom, nie można się oprzeć wrażeniu, że na wskazanym terenie znajdują się godne uwagi zabytki i piękna przyroda. Wrażenie to, po osobistym zapoznaniu się z dziejami miast oraz wsi, a także pamiątkami przeszłości, staje się rzeczywistym obrazem, który zaczyna rozbudzać wyobraźnię i coraz mocniej wciągać.
Niniejszy artykuł stanowi drugi z cyklu materiałów poświęconych podróży wzdłuż rzeki Lubszy, która bez wątpienia została nieco zapomniana, a w świadomości wielu mieszkańców funkcjonuje jako element codzienności. Warto zatem przybliżyć jej niezwykłość, przedstawiając walory istniejące nieopodal jej biegu.
Lubsza jest prawym dopływem Nysy Łużyckiej o długości 67 kilometrów. Jej dorzecze zajmuje powierzchnię 914 kilometrów kwadratowych i leży w głównej mierze na terenie powiatu żarskiego, częściowo krośnieńskiego oraz zielonogórskiego. Rzeka zaczyna swój bieg w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Olbrachtów (gmina Żary) – kończy w Gubinie. Przepływa przez 13 miejscowości, a liczy podobno milion lat. Zasilana dwunastoma dopływami jest najważniejszą rzeką na obszarze wielu dużych gmin, takich jak na przykład Żary czy Lubsko.
W pierwszej części, jako ostatni leżący na „trasie” Lubszy, przedstawiony został Jasień. Następna miejscowość, dla której ta rzeka jest bardzo istotna, to Lubsko. Wspomniany ośrodek otrzymał magdeburskie prawo miejskie od margrabiego Miśni Henryka Dostojnego w 1283 roku. Andrzej Czarkowski podaje w swoim artykule, że osada, która dała podwaliny późniejszej sformalizowanej jednostce osadniczej, istniała już w XII wieku. Warto podkreślić, że miasto związane było przez większą część swojej historii z Brandenburgią. Posiadali je margrabiowie łużyccy, niemiecki ród Wittelsbachów, a od 1367 roku królowie czescy. W 1476 roku ośrodek przejął Jan II Żagański, a następnie, w 1482 roku, włodarze Brandenburgii – margrabiowie von Hohenzollern. Zdarzało się, że władza zwierzchnia przekazywała Lubsko możnym rodom. Tak oto w jego posiadanie weszły rodziny von Pack i von Kottwitz. Powróciło ono ponownie w posiadanie Hohenzollernów, ale po niedługim czasie uzyskała je rodzina Beerfelde. Po nich aż do wybuchu II wojny światowej należało do państwa pruskiego.
Poszukując początku Lubszy w Lubsku, należy udać się do parku. Obszar ten to miejsce wyjątkowe z kilku względów. Od XIX wieku zaczęto prowadzić prace, mające na celu dostosowanie wspomnianego terenu do celów rekreacyjnych. Architektura parkowa powstała po 1918 roku. Ponadto funkcjonował tam system urządzeń melioracyjnych, który chronił go przed zabagnieniem.
Bezsprzecznie największym skarbem opisywanego obszaru są niezwykle rzadkie śnieżyce wiosenne. Występują one w Polsce sporadycznie, dlatego też, ze względu na istotne walory przyrodnicze, tereny na wschód od Lubska stanowią obszar chroniony „Lubski Łęg Śnieżycowy”, który należy do sieci Natura 2000. Śnieżyce wiosenne kwitną bardzo wczesną wiosną – od lutego do kwietnia.
Unikatowy teren leśny kryje jeszcze inne ciekawostki. Przy znacznej wielkości dębie, niestety uszkodzonym podczas występujących w ostatnich latach wichur, zauważyć można duży kamień z napisem „Hindenburg Eiche 1866”. Paul von Hindenburg (były prezydent Republiki Weimarskiej i III Rzeszy) w 1866 roku mieszkał w Lubsku, czyli ówczesnym Sommerfeld przy obecnej ulicy Chrobrego (dawniej Morgenstrasse). Głaz, na którym do dnia dzisiejszego widoczna jest inskrypcja, stanowi pamiątkę jego obecności, wskazując, że posadzone obok drzewo nosi imię uhonorowanego.
Będąc w parku, warto odwiedzić położone nieopodal kąpielisko – Zalew Nowiniec (zbiornik retencyjny Białków-Stara), który powstał w latach 2003-2004. Obok tego, który jest widoczny i stanowi raj dla wędkarzy oraz turystów, istnieje jeszcze zbiornik suchy. Mają one chronić miasto przed podtopieniami spowodowanymi wezbraniami na rzekach Lubsza i Ług. Przy zalewie powstała rozbudowana infrastruktura rekreacyjna i plaża. Tuż przy zbiorniku istnieje tak zwany Kanał Młyński. Jest to budowla hydrologiczna, która liczy sobie ponad sto lat.
Po opuszczeniu parku, w samym mieście podziwiać można wiele zabytków. Na centralnym miejscu znajduje się oczywiście siedziba władz miejskich. Nie jest to pierwszy tego typu obiekt w Lubsku, ponieważ wiadomo, że wspominany źródłowo w 1456 roku ratusz uległ zniszczeniu w czasie wielkiego pożaru w 1496 roku. Obecny został wzniesiony w latach 1580-1582, a swój renesansowy styl ma zawdzięczać pochodzącemu z regionu, który jest kolebką odrodzenia, włoskiemu architektowi wymienianemu jako Antonio Alberti. Co godne odnotowania, zachowały się drzwi do sali posiedzeń, wykonane z drewna i kutego żelaza, zawierające herb miasta z inskrypcją datacyjną 1582.
Tuż obok siedziby władz miejskich znajduje się kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny.
Ten monumentalny obiekt wzniesiono około połowy XIII wieku. Na przestrzeni stuleci uległ licznym przekształceniom. Zmian dokonano już w XIV wieku, a następnie po ogromnym pożarze w 1496 roku. Wskutek przebudowy, z pierwotnej budowli zachowała się jedynie dolna część wieży z uskokowym portalem oraz fragment ściany nawy południowej. Przetrwały natomiast renesansowe elementy wyposażenia kościoła, takie jak ołtarz główny, chrzcielnica czy ambona – wszystkie z XVI wieku. Jako ciekawostkę należy podać, że posadzka w obiekcie jest niższa o 1,5 metra od nawierzchni Starego Miasta, ponieważ ta zakryła powstające już od średniowiecza poziomy użytkowe.
Kolejnym godnym uwagi zabytkiem w Lubsku jest zamek. Jego dzieje sięgają średniowiecza, a sam wygląd został poddany licznym przeobrażeniom na przestrzeni wieków.
Pierwsza wzmianka o budowli pojawia się stosunkowo późno, ponieważ w 1588 roku, w czasie, gdy jej właścicielami stała się rodzina Kottwitz. Dużych zmian dokonał około 1740 roku Friedrch Siegsmund von Bredow, wprowadzając elementy barokowe. Kolejne przebudowy nastąpiły w XIX i XX wieku. Po wojnie zamek pełnił funkcję szpitala dla wojsk radzieckich, następnie znajdował się tam dom dziecka, a obecnie w budynku funkcjonuje Dom Pomocy Społecznej. Warto zwrócić uwagę na założenie parkowe oraz pochodzący z okresu renesansu budynek bramny.
Miasto posiadało także rozbudowane fortyfikacje. Powstawały one etapami, a ich początek dały konstrukcje drewniano-ziemne. Zachowana do dziś Baszta Pachołków – wieża Bramy Żarskiej stanowiła istotną część systemu budowli obronnych. Tworzyły go mury, bramy Żarska i Gubińska oraz 16 baszt. Bramę Żarską w XV wieku wzbogacono o basztę. W XVII stuleciu, po wojnie trzydziestoletniej, obwarowania stały się bezużyteczne i popadły w ruinę. Stopniowo następowała ich rozbiórka, przy okazji czego zasypano fosę, a ostatecznie w 1842 roku zlikwidowano bramy. Pozostała jedynie wspomniana baszta Bramy Żarskiej, która sąsiaduje z budynkiem wzniesionym w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Unikatowy teren leśny kryje jeszcze inne ciekawostki. Przy znacznej wielkości dębie, niestety uszkodzonym podczas występujących w ostatnich latach wichur, zauważyć można duży kamień z napisem „Hindenburg Eiche 1866”. Paul von Hindenburg (były prezydent Republiki Weimarskiej i III Rzeszy) w 1866 roku mieszkał w Lubsku, czyli ówczesnym Sommerfeld przy obecnej ulicy Chrobrego (dawniej Morgenstrasse). Głaz, na którym do dnia dzisiejszego widoczna jest inskrypcja, stanowi pamiątkę jego obecności, wskazując, że posadzone obok drzewo nosi imię uhonorowanego.
Będąc w parku, warto odwiedzić położone nieopodal kąpielisko – Zalew Nowiniec (zbiornik retencyjny Białków-Stara), który powstał w latach 2003-2004. Obok tego, który jest widoczny i stanowi raj dla wędkarzy oraz turystów, istnieje jeszcze zbiornik suchy. Mają one chronić miasto przed podtopieniami spowodowanymi wezbraniami na rzekach Lubsza i Ług. Przy zalewie powstała rozbudowana infrastruktura rekreacyjna i plaża. Tuż przy zbiorniku istnieje tak zwany Kanał Młyński. Jest to budowla hydrologiczna, która liczy sobie ponad sto lat.
Po opuszczeniu parku, w samym mieście podziwiać można wiele zabytków. Na centralnym miejscu znajduje się oczywiście siedziba władz miejskich. Nie jest to pierwszy tego typu obiekt w Lubsku, ponieważ wiadomo, że wspominany źródłowo w 1456 roku ratusz uległ zniszczeniu w czasie wielkiego pożaru w 1496 roku. Obecny został wzniesiony w latach 1580-1582, a swój renesansowy styl ma zawdzięczać pochodzącemu z regionu, który jest kolebką odrodzenia, włoskiemu architektowi wymienianemu jako Antonio Alberti. Co godne odnotowania, zachowały się drzwi do sali posiedzeń, wykonane z drewna i kutego żelaza, zawierające herb miasta z inskrypcją datacyjną 1582.
Tuż obok siedziby władz miejskich znajduje się kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny.
Kolejną miejscowością, przez którą Lubsza bezpośrednio nie przepływa, ale znajduje się ona niedaleko jej koryta, jest Biecz. Miejscowość posiada długi rodowód, ponieważ już w 1000 roku wymieniana była w dokumencie Ottona III. Biecz przez wieki związany był z rodziną von Wiedebach, która miała największy wpływ na kształt zachowanego do dziś pałacu. Wszystko zaczęło się od budowli, która nie przetrwała – średniowiecznego zamku. Następnie powstał renesansowy dwór. Zyskał on formę pałacu później – dzięki przebudowom wykonanym na przełomie XVIII i XIX wieku. Nieopodal pałacu odnaleźć można barokową oficynę z XVIII wieku (druga została rozebrana w latach 70. XX wieku) oraz bardzo ciekawy budynek bramny, także z XVIII wieku – przebudowany w 1802 roku. Ponadto cały kompleks wzbogaca rozległy park krajobrazowy.
Blisko opisanego powyżej założenia znajduje się kościół pod wezwaniem Matki Bożej
XVIII wieku. Budowlę zaprojektował Georg Bähr. Ten saksoński architekt stworzył między innymi niesamowity kościół Maryi Panny w Dreźnie – Frauenkirche. Wewnątrz znajduje się płyta, na której upamiętniony jest przedstawiony w stroju rycerza Zakonu Joannitów – Paul Friedrich von Wiedebach und Nostitz-Jaenckendorff (1848-1923).
Podążając wzdłuż Lubszy, napotkamy na swojej drodze także Starosiedle. Jest to miejscowość posiadająca średniowieczny rodowód i od tamtego okresu istniał także we wsi kościół. W jego miejscu, kilka stuleci później, powstał nowy. Obecna budowla sakralna, dziś pod wezwaniem świętego Jana od Krzyża, pochodzi z XVIII wieku. Z dawnej świątyni zachowano późnogotycką wieżę, która wyraźnie wyróżnia się na tle dużo młodszej bryły.
Po południowo-wschodniej stronie miejscowości, nieopodal dwóch rzek: Lubszy oraz Młynówki, znajduje się obszar, na którym ludność kultury łużyckiej w okresie halsztackim zbudowała niedużą osadę. Teren ten został po raz drugi zasiedlony, możliwe, że około połowy IX wieku. Należy podkreślić, że przepływająca na obrzeżach wsi Lubsza jest wyjątkowo urokliwa. Do jej koryta można dotrzeć, przemierzając niemal całe Starosiedle, dzięki czemu istnieje sposobność, aby przyjrzeć się interesującej zabudowie.
Następną miejscowością, na którą bezsprzecznie należy zwrócić uwagę, są Gębice. Tam też mieszają się wszelkie oblicza historii – trudne i piękne, niestety w dużej mierze skomplikowane. We wsi znajduje się wspaniały kościół z XV wieku, który w 1770 roku został przekształcony i zyskał cechy barokowe. Nieużytkowanie go po 1945 roku przyczyniło się do znacznego pogorszenia stanu budowli, na szczęście w 2016 roku świątynia przeszła zabezpieczający ją remont. Była ona miejscem ostatniego spoczynku przedstawicieli książęcego rodu, czyli członków rodziny von Schönaich, bardzo silnie związanej z Gębicami, a majątek pozostawał w ich posiadaniu aż do 1945 roku. Przekształcili oni rezydencję z XVI wieku, tworząc z niej wspaniały pałac, który wzbogacono o rozległy park. Niestety, obiekt nie przetrwał. W rozległym parku dostrzec można pozostałości dawnej siedziby, gdzieniegdzie inskrypcje oraz wiele niesamowitych drzew, które są pomnikami przyrody.
Tragicznym okresem w dziejach Gębic była II wojna światowa. W 1939 roku majątek na pół roku stał się siedzibą obozu jenieckiego Stalag III B Furstenberg – Filia Amtitz. Po przeniesieniu obóz zlokalizowano na polach znajdujących się na zachód od miejscowości. Przetrzymywano tam wielu więźniów, wśród nich był ojciec Maksymilian Kolbe, który w 1982 roku został kanonizowany przez papieża Jana Pawła II. Przy drodze wojewódzkiej numer 286 znajduje się pomnik ofiar obozu w Gębicach.
Bibliografia
Corpus inscriptionum Poloniae, t. X: Inskrypcje województwa lubuskiego, pod red. J. Zdrenki, Z. 12: Powiat żarski (do 1815 roku), zebrali i opracowali A. Górski, P. Karp, Toruń 2019.
Die Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg, Vol. 6: Teil 6, Kreis Crossen, hrsg. von E. Blunck, Berlin 1921.
Garbacz K., Przewodnik po zabytkach województwa lubuskiego, t. 2, Zielona Góra 2012.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Polak A., Belzyt L.C., Łużyce nad Lubszą i Nysą. Historia, zabytki, natura, Ridero 2019.
Polak A., Wyprawy z dodatkiem tajemnic, Ridero 2019.