Celem omawianego projektu jest nie tylko wnikliwsze przyjrzenie się mniej znanym aspektom życia i twórczości Bucka, lecz również próba zgłębienia fenomenu Łużyc w szerszym sensie – zrozumienia tego krajobrazu kulturowego z perspektywy historycznej – z odniesieniami do jego degradacji i rewitalizacji, architektury w toku procesów industrializacji i deindustrializacji, a także porównania zmieniających się w czasie map obecnego transgranicznego regionu15 .

Metodologiczne podstawy projektu Hommage à Jan Buck to – oprócz wspomnianych już postulatów rewizji geografii artystycznej z perspektywy tzw. i rzeczywistych „peryferiów” „powszechnej” historii sztuki w duchu jej decentralizacji – odniesienia do kultury wspomnień. Jej zwolennicy oficjalnej historiografii, zawsze będącej politycznie uwarunkowanym konstruktem, przeciwstawiają wielogłos indywidualnych wypowiedzi na temat przeszłości oraz multiperspektywiczność kolektywnej pamięci[16].

Cele opisywanego projektu wykraczają poza dziedziny sztuk wizualnych i historiografii sztuki, wchodząc w obszar antropologii i etnologii, gdyż intensyfikować on ma również międzynarodowy i międzyregionalny oraz międzygeneracyjny dialog, a także uwrażliwiać na znaczenie multikulturowego materialnego i społecznego kapitału polsko-niemieckich transgraniczy[17]. Z tego względu biorący w nim udział polscy, serbołużyccy i niemieccy artyści współcześni w swych pracach, przygotowywanych specjalnie na poszczególne ekspozycje towarzyszące pięciu odsłonom retrospektywnej wystawy dzieł Jana Bucka, wykorzystują także założenia tzw. badań estetycznych (ästhetische Forschung)[18]. Odnoszą się np. do historycznych map i innych archiwalnych dokumentów, a także artefaktów poświadczających zmieniającą się w wyniku wojen i translokacji ludności tożsamość miejsc. W niektórych wypadkach wnoszą też wkład do kulturoznawstwa i feministycznej krytyki konwencjonalnej historiografii (sztuki), tworząc dzieła wskazujące na rangę przekazu tradycji (w tym zwyczajów i języka) przez kobiety – w duchu tzw. herstory[19].

„Samooakcentowanie” serbołużyckiej historii sztuki
a projekt Hommage à Jan Buck

W kontekście globalnym nowoczesna sztuka serbołużycka jest zjawiskiem równie słabo znanym jak choćby współczesna sztuka Sami czy Ujgurów. W tym sensie wspomniane już książka i cykl wystaw Wszystko jest pejzażem. Serbołużycki malarz Jan Buck są pierwszą bodaj tak wnikliwą prezentacją twórczości indywidualnego artysty i tak wyrazistym gestem „samooakcentowania” kultury serbołużyckiej o zasięgu międzynarodowym. Nie bez powodu. To właśnie Buck przełamał w sposób radykalny paradygmat rodzimej sztuki, która ze względu na opór wobec asymilacji ze społecznością niemiecką przez stulecia miała charakter ekskluzywny i naznaczona była piętnem folkloryzmu. Jego wysiłki, w celu wprowadzenia serbołużyckich sztuk wizualnych w orbitę europejskiego modernizmu, w najbliższym środowisku postrzegane były jako zagrożenie lokalnego status quo. Z tego względu można go uznać za przedstawiciela międzynarodowej awangardy, mimo iż w swej twórczości abstrahował od treści politycznych, których uwzględnienie Peter Bürger uznał za conditio sine qua non zaliczenia do tej formacji artystycznej[20]. O innowacyjności dokonań Bucka świadczy też to, że stopniowo odszedł od anegdotyzmu obrazowania – nawet w przedstawieniach rodzimego krajobrazu i zwyczajów łużyckich, w swych dojrzałych dziełach osiągając granice abstrakcji. Zgodnie z międzynarodowymi tendencjami rozwoju sztuki włączył się w tworzenie licznych mozaik i witraży.

Stan badań podsumowany w książce Wszystko jest pejzażem… dawał już wgląd w profil dorobku Bucka, jednak kwestie zaledwie w niej wzmiankowane wymagają głębszego prześledzenia. Służy temu cykl sympozjów w ramach projektu Hommage à Jan Buck, których program wzajemnie się uzupełnia i pozwala zrozumieć szerszy kontekst jego działalności.

Seria wspomnianych spotkań badawczych zapoczątkowana została w Budziszynie (24 lutego 2022 r.). Program stypendialny Domowiny z lat 1945-1949, służący kształceniu serbołużyckiej inteligencji w krajach słowiańskich – Polsce, Czechosłowacji i Jugosławii – oraz działalność studenckiej organizacji Lusatia we Wrocławiu, do której należał m.in. Buck – omówione zostały w kontekście zabiegów o utworzenie niepodległego państwa serbołużyckiego. Ich kresem było powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Wraz z nim wszyscy stypendyści powrócić musieli na Łużyce i dalej kształcili się już na uczelniach wschodnioniemieckich[21]. Buck musiał opuścić multikulturowy Wrocław, gdzie na Wystawie Ziem Odzyskanych w 1948 roku zetknął się m.in. z twórczością adepta przedwojennej Akademii Wrocławskiej, ucznia ekspresjonisty Ottona Muellera i Józefa Pankiewicza oraz ojca koloryzmu –Johannesa Cibisa/Jana Cybisa. Wpływy sztuki niemieckiej i francuskiej widoczne w jego pracach na trwałe naznaczyły dorobek Bucka, a świadomość tego, jak przebiegała polonizacja pochodzącego z pogranicza Śląska i Łużyc malarza, stała się katalizatorem umacniania jego własnej etnicznej tożsamości[22]. Stąd też pierwszemu ćwierćwieczu życia Cybisa na sympozjum poświę-
cono szczególną uwagę[23].

Jan Buck wspominał, że po inspirującym okresie nauki we Wrocławiu edukacja w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Dreźnie, gdzie kształcono go zgodnie z doktryną socrealizmu, była „absolutną zapaścią. […] Formaty obrazów stawały się coraz większe, studium natury coraz bardziej znikome”[24]. Na sympozjum przypomniano więc wczesne dzieła serbołużyckiego artysty i jego kolegów z pracowni prof. Rudolfa Bergandera i prof. Fritza Dähna[25], których porównawcza analiza pozwala wyciągnąć wniosek, że już wtedy Buck potrafił zdobyć się na szczególną w warunkach politycznej opresji samodzielność twórczą, o czym świadczy jego praca dyplomowa – obraz Chemiczka z 1953 roku[26]. Na pozór wzorcowo wpisuje się on w program socrealizmu i propagandy emancypacji kobiet oraz promocji preferowanych gałęzi przemysłu, de facto jednak, tak w sensie stylistycznym, jak i ideowym, nawiązuje do obrazów femme moderne rodem z Nowej Rzeczowości.
Przejawem minoryzacji kultury serbołużyckiej w NRD jest fakt, że Buck dopiero po jedenastu latach usilnych zabiegów został w 1966 roku przyjęty do Związku Artystów Wizualnych Niemieckiej Republiki Demokratycznej, co było warunkiem zyskania stabilniejszej sytuacji materialnej i w związku z tym szans na intensywniejszą pracę twórczą. Z czasem zdołał umocnić swoją pozycję i aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym, nie tylko środowiska serbołużyckiego, lecz i wschodnioniemieckiego[27], a także w licznych międzynarodowych wystawach zagranicznych. Przez całe życie utrzymywał też kontakt z artystami i badaczami z Polski, nie tylko z Wrocławia, lecz również z Krakowa, Warszawy i innych ośrodków. W 1970 roku uczestniczył w Szczecinie w plenerze malarskim twórców z krajów Europy Środkowo-Wschodniej i wystawie poplenerowej, po której jeden ze swych obrazów ofiarował tamtejszemu Muzeum Narodowe- mu. Brał też udział w 10. Prezentacji Malarzy z Krajów Socjalistycznych w 1984 roku. Na sympozjum przypomniano, że w 2000 roku w ramach wyjazdu badawczego szczecińscy politologowie odwiedzili Bucka w jego rodzinnych Njebjelčicach [Nebelschütz], a trzy lata później Muzeum Narodowe w Szczecinie zorganizowało jego wystawę indywidualną. Jej otwarcie poprzedzało konferencję Polityka i mniejszości narodowe na pograniczach na przełomie XX i XXI wieku[28]. W kolejnym roku twórczość Bucka prezentowano także w Muzeum Śląska Opolskiego, Galerii ZPAP Pierwsze Piętro w Opolu, w Muzeum Piastów w Brzegu oraz w Domu Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze[29]. W Opolu otrzymał Medal im. Jana Cybisa. Podobny wręczono mu w Muzeum w Brzegu[30].

Jako wyrazista postać Buck na trwałe zapadł w pamięć przedstawicieli serbołużyckiego i niemieckie-
go życia artystycznego – m.in. Jurija Łušćanskiego/Wuschansky’ego i Tanii Böhme, a także swych uczennic i uczniów (w tym Iris Brankačkowej/Brankatschk), którzy jako świadkowie z epoki wspominali go podczas sympozjum, odwołując się do archiwalnych dokumentów w ramach tzw. okrągłego stołu. Syn artysty, Pětr Buk/Peter Buck, prezentując fotografie dotyczące powstawania mozaiki ojca na fasadzie Domu Kultury w Sulšecach/Sollschwitz z 1970 roku, przypomniał, z jakimi problemami materiałowymi artysta musiał się zmagać, zaś fotograf Jürgen Maćij/Matschie opowiadał o tym, iż Buck pod koniec życia zniszczyłvlub przemalował wiele swoich prac, dążąc do kondensacji swego dorobku.