„Epifania twarzy nie jest objawieniem wszystkiego wszystkim, lecz objawieniem prawdomównego wybranemu”^[3] – to słowa ks. Józefa Tischnera z Filozofii dramatu. Prawdomówność, szczerość wierszy Anny Urbaniak przekonuje. „Potwierdzeniem” intymnych przeżyć są czarno-białe ilustracje autorstwa samej poetki oraz Maryny Kapustiny Parkhomenko, które na dłużej zatrzymują przy słowach, sytuacjach, poetyckich obrazach. Poszczególne utwory wraz z grafikami tworzą mocne sploty i składają się na skondensowaną – jak „wieczory gęste od myśli” (Nasza historia) – całość, w której nie ma elementów przypadkowych i błahych.

Co wiemy o tej twarzy, którą podmiot liryczny próbuje – „idąc za radą poety” (Ćwiczenia z Różewicza) – „opisać bez lustra” (Ćwiczenia z Różewicza)? Czy jest (może umownie?) „półwieczna”, czy ma „rzadkie brwi”, „opadnięte powieki”, „nieme oczy patrzące w złą stronę” i „usta pełne wahania, zaciśnięte nie w porę” (Ćwiczenia z Różewicza)? Czy „zapodziała się jej radość”, „nie godzi się na codzienność”, „szuka siebie od nowa”, „ucieka od smutku”, „rozdaje siebie po trochę” i „odsłania pustkę, która boli” (Straty)? Czy płyną po niej „strumienie łez”, „drżą wargi” (Instrukcja żałobna)? Czy „przełyka skrycie łzy” (Niemoc), „patrzy oczyma dziecka z ukrycia rozliczając i wymierzając karę za krzywdy” (Kara), „odwraca wzrok od tego, co niechciane” (Niechciane), „ucieka od siebie” (Biegnąc)?

A może, jak w wierszu Taka jedna:

[…] wdzięczy się do wszystkich,
niby przy okazji (póki czas).
Śliczna buzia – wstrętna gęba
udaje kogoś lepszego.
Uśmiecha się na zawołanie,
czyta okładki i nagłówki,
robi mądre i głupie uwagi.
Wydyma usta,
wciska swój uśmiech w każdego,
do oczu i do gardła – niezmordowanie.
Drzemie w niej potężna siła,
ofiary pierwotna potrzeba – przetrwanie.
Ucieknie się do kłamstwa i do zdrady,
podepcze Twoje świętości,
potem bez wstydu i wahania
złoży pocałunek na Twoim czole,
słodko niczym anioł^[4]

Może tej twarzy „niepewne usta łapią powietrze”, a może tej twarzy wcale „nie ma” (Ćwiczenia z Różewicza)…?

Jaka jest prawda o osobie, którą odsłania opisywane przez zielonogórską poetkę oblicze? Co jest twarzą, co zasłoną, co maską? Kiedy i dlaczego podmiot liryczny zaleca samemu sobie: „Kamienną przywdziej twarz” (Odwet)? W wierszu Twarze dochodzi do głosu trudna refleksja Tischnera: „Zasłona jedynie skrywa twarz, maska kłamie”^[5]:

Pożyczam od innych twarze
Jestem mistrzynią udawania
w teatrze życia,
które nie chce być moim

Jestem w kolorze szyby
i wstydzę się tego grania
Jak zrzucić wygodne maski
i przestać być tylko na niby?^[6]

Z wiersza wyłania się także podobna myśl z Filozofii dramatu: „[…] ludzka bieda to również bieda nieprawdy, konieczności skrywania się i zasłaniania”^[7]. Koresponduje ona także z wyznaniem podmiotu lirycznego: „Jest mnie dwie, a może nawet sześć” (*** „Jest mnie dwie…”] i odbija się w wierszu Między nami, w którym „zasłona” pojawia się literalnie – a wraz z nią znowu wstyd, „uciekanie spojrzeniem” (Między nami):

Jakaś dziwna zawisła zasłona
przykładamy do niej ucho
uciekamy spojrzeniem
i zastygamy w pół gestu

Utkana z rozczarowań
słychać przez nią bicie serca
i słowa na końcach języka

Jest cienka i gęsta
przesącza się przez nią samotność
i światło powoli przenika^[8].

Odpowiedź na niepewność

Tymczasem, idąc dalej drogą rozważań Tischnera, „twarz to ludzka prawda”^[9], a nawet „ślad Transcendencji”^[10]. Co więcej: „Twarz jest osadzona na krzyżu istnienia”^[11]. Zatem: „Nie ma […] objawienia twarzy bez jakiegoś krzyża w jej tle. Ale twarz nie jest odbiciem krzyża, lecz raczej wcieleniem chwały płynącej ze sposobu, w jaki człowiek ustosunkowuje się do swojego krzyża”^[12]. Dlatego krzyż, pewien „bagaż” przeszłości, naznaczonej „syndromem eurosieroty”^[13], trudnymi relacjami (Kara, Do mamy, Odwet, Na krawędzi jesieni), różnego rodzaju stratą (Sen, Straty, Hiacynta i Maja, Instrukcja żałobna, Niemoc), samotnością (Moja samotność), brakiem (Dychotomia nasza), niepewnością (Idę, Droga), ciemnością, mrokiem, nocą, która „podpełza cicho do stóp/ i szczerzy zęby złośliwie” (Chciałabym), ustępuje ostatecznie miejsca spotkaniu z Bogiem, przywołanemu przez poetycki obraz bicia dzwonów (Odpowiedź):

Czyste bicie dzwonów
wdarło się na scenę zwycięsko
niespodziewanie
w środku pracy, jasnego dnia.
A zatem wszystko jest, jak ma być?
Przemawiasz niespodziewanie,
w odpowiedzi na niepewność,
że jesteś i tak…^[14]

Odpowiedź na niepewność, jaką jest doświadczenie obecności Boga „i tak” (Odpowiedź), pozwala na wyznanie wiary w „Jedynego Boga, który wieczność darmo rozdaje” (Wyznaję), dostrzeżenie Nieba i jego „posłańców” (Posłańcy), na kontemplowanie wizerunku Jezusa (Kupiłam sobie Jezusa), na zaufanie do Dekalogu, także dodatkowego, spóźnionego, stworzonego z uwzględnieniem własnych potrzeb, ran i nadziei podmiotu lirycznego (Dekalog spóźniony). Doświadczenie światła pozwala też na powrót do wspomnień, nie tylko trudnych, ale i budujących (Pamiętam, Prawdziwe dzieci), do prawdy, która ostatecznie wyzwala i pozwala iść odważnie naprzód, jak w wierszu Idę, pomimo spotkania z „dzikimi psami” i „powarkiwaniami złych oczu”.

„Zbawcze światło” morskich latarni

Ciemność, którą przeniknięte są wiersze Anny Urbaniak, ustępuje także miejsca „zbawczemu światłu” (Latarnie), przywołanemu obrazem latarni morskiej. Ten motyw – podkreślony ilustracją na okładce oraz wewnątrz tomiku – choć pojawia się tylko w jednym wierszu, zdaje się pełnić ważną rolę. Dochodzi w nim do głosu zderzenie światła i ciemności, bowiem latarnie zapala się przecież właśnie wtedy, kiedy zapada mrok i noc. Latarnia odzwierciedla antynomiczność świata – jest „strażnikiem ciemności”, który „sączy” światło w „ocean nicości” (Latarnie). W ten sposób staje się metaforą tytułowych „światłocieni”.

Zarówno noc, jak i przebijające przez nią światło można odnieść do życia duchowego. Mrok zawiera w sobie przeżyte straty, rany, żałobę, pustkę, nicość, śmierć, poczucie braku sensu, niemoc. Istnieje jednak możliwość „sublimacji” – w tym przypadku wydaje się nią przekierowanie trudnych emocji na twórczość, co przynosi efekt terapeutyczny. To, co wypowiedziane, może zostać przemienione, tak jak wypłakane łzy mają szansę wyschnąć^[15]. Co więcej, strata może przerodzić się w oddanie, dar – o czym pisze ks. Krzysztof Grzywocz w „Zeszytach Formacji Duchowej”, zatytułowanych Przesłonięte światło. Depresja a życie duchowe^[16]. Noc może okazać się wręcz „inną formą światła”^[17], bo z niej wyłania się postać Boga jako Światła prawdziwego^[18], pozwalającego „zobaczyć naprawdę” (Ćwiczenia z Różewicza). W ten sposób wiara staje się przewodnikiem, drogowskazem, prowadzącym do bezpiecznej przystani. Orientację w przestrzeni ułatwiają także inne „punkty”, jak dobre relacje, nadzieja, „lekcje”, z których wyłania się sens trudów. Te znaki jak latarnie morskie oświecają ścieżki życia, pozwalają unikać niebezpieczeństw w trudnych warunkach i przy słabej widoczności.

Założyć „różany ogród”

Boża obecność jako odpowiedź na niepewność sprawia także, że „wdzięczność/ Zakwita przy grobie/ Na Wielki Piątek” (Wielki Piątek), a trwoga (Sami), obawy czy zmartwienia (Nasza historia) nie wykluczają nadziei i radości „małego nieba” (Nasza historia).

Wspomnianą nadzieję w poezji Anny Urbaniak przywołuje róża. Choć można mówić o wielu znaczeniach tego motywu w literaturze, warto zauważyć, że w symbolice chrześcijańskiej róża odnosi się m.in. do miłości Boga, męczeństwa, przebaczenia, zmartwychwstania^[19]. Róża odsyła także do wieczności, kruchości, piękna, dziewczęcej niewinności, przemijania^[20]. Jej znamiennym elementem są kolce, które ukazują nierozłączność szczęścia i cierpienia^[21].

Róża w twórczości zielonogórskiej poetki ma jednak także znaczenie szczególne, związane z utraconą córką. Autorka poświęca jej kilka wierszy: Sen, Hiacynta i Maja, Instrukcja żałobna. Wiersz Hiacynta i Maja obrazuje proces przeżywania tej bolesnej straty:

Rozmawiamy tak mało o Tobie
choć serca nabrzmiałe od słów,
nosimy każde z osobna.

Posadziliśmy kremową różę
jakoś na jesieni
czasem zaglądając, jak rośnie,
nim opadły liście,
zrobiło się zimno
i poszarzał świat.

Nawet imię każde dało Ci swoje.
Wciąż prawie nie mówiąc o Tobie,
wróciliśmy na wiosnę,
patrząc chciwie,
czy się zazieleni.
Jakbyś była Różą –
każdy pączek karmi nas nadzieją,
więc dbamy o ten kwiat
przy pustym grobie^[22].

Z kolei w wierszu Nasza historia motyw róży pojawia się w innym kontekście, padają tu bowiem słowa o pragnieniu założenia „różanego ogrodu” – który np. we francuskiej Powieści o Róży z XIII wieku symbolizuje ziemski raj^[23]. Ale i tu niepokój, który się wkrada: „czy będziemy jeszcze umieli/ cieszyć się razem tym samym” (Nasza historia), może być związany z przeżytą przez dwoje rodziców stratą ukochanego dziecka. Ogród pełen róż kojarzy się także z Tajemniczym ogrodem Frances Hodgson Burnett. W powieści tej ujmuje sposób przedstawienia natury. Bliskość przyrody wpływa uzdrawiająco na ciało i ducha, nie dziwi więc, że ogrodnictwo – jak choćby wspomniane w wierszu sadzenie kremowej róży – może mieć znaczenie terapeutyczne.

Pomimo smutku, którym przeniknięty jest tomik Anny Urbaniak, siła nadziei i ufność dochodzi do głosu. Cieniom towarzyszy światło. By uwierzyć, że „każdy pączek” posadzonej przy pustym grobie róży „karmi […] nadzieją” (Hiacynta i Maja), a „kwiat zakwita w ziemi jałowej” (Instrukcja żałobna) oraz że spełni się marzenie: „założę różany ogród” (Nasza historia), potrzeba jednak czasu i zgody na to, by „serce było sercem” (Instrukcja żałobna), na światłocienie, dychotomię, na czarno-białe, na współistnienie dobra i zła, na pełnię i pustkę, radość i ból. Ta akceptacja i zaufanie do Boga i życia otwiera na doświadczenie, o którym pisał w swojej poezji Karol Wojtyła:

Więc w mroku jest tyle światła,
ile życia w otwartej róży,
ile Boga zstępującego
na brzegi duszy^[24].

Katarzyna Krysińska

^[1]  Wszystkie cytowane i omawiane wiersze pochodzą z tomiku Anny Urbaniak pt. Światłocienie. Sublimacje, Zielona Góra 2023.
^[2]  A. Urbaniak, Słowo wstępne, [w:] A. Urbaniak, Światłocienie…, dz. cyt., Zielona Góra 2023, s. 9.
^[3]  J. Tischner, Rozdział I. Wydarzenie spotkania, [w:] tegoż, Filozofia dramatu, Kraków 2006, s. 22.
^[4]  A. Urbaniak, Taka jedna, [w:] tejże, Światłocienie…, dz. cyt., s. 34.
^[5]  J. Tischner, dz. cyt., s. 57.
^[6]  A. Urbaniak, Twarze, [w:] tejże, Światłocienie…, dz. cyt., s. 29.
^[7]  Ks. J. Tischner, dz. cyt., s. 63.
^[8]  A. Urbaniak, Między nami, w: tejże, Światłocienie.., dz. cyt., s. 49.
^[9]  Ks. J. Tischner, dz. cyt., s. 63.
^[10]  Tamże, s. 20.
^[11]  Tamże, s. 64.
^[12] Tamże.
^[13] A. Urbaniak, Słowo wstępne, [w:] A. Urbaniak, Światłocienie…, dz. cyt., s. 9.
^[14] A. Urbaniak, Odpowiedź, [w:] tejże, Światłocienie…, dz. cyt., s. 42.
^[15] K. Grzywocz, Przesłonięte światło. Depresja a życie duchowe, „Zeszyty Formacji Duchowej” 33/2006, s. 35.
^[16] Tamże, s. 74.
^[17] Tamże s. 81.
^[18] Tamże, s. 74.
^[19] Róża, [w:] W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2015, s. 363.
^[20] Tamże, s. 362-363.
^[21] Tamże, s. 364.
^[22] A. Urbaniak, Hiacynta i Maja, [w:] tejże, Światłocienie…, dz. cyt., s. 21.
^[23] Róża, [w:] W. Kopaliński, dz. cyt., s. 365.
^[24] K. Wojtyła – Jan Paweł II, Pieśń o Bogu ukrytym. Poezje, Warszawa 1998, s. 45.