Wiedziałem, że ten zabieg umożliwi nam od razu połączenie dworca kolejowego z kosmosem. Wszystko zaczęło się właściwie toczyć podczas pierwszej próby czytanej (jeszcze bez efektów i muzyki). Usłyszałem tylko Gramontowe: „Przez wieś ojca i matki boskiej ceglanej. Przez pięć dni w tygodniu razy dwa promile podzielić przez sześć na stworzenie świata”. Pamiętam, że w jednym momencie uśmiechnęliśmy się z Mirką. To jest to! To jest ten moment. Dla mnie nadanie głosu jest kluczowe. Tutaj otwierają się drzwi teatru wyobraźni, albo zamykają na zawsze. Ten charakterystyczny za śpiew Gramonta, egzotyczny, wschodni ichory uruchomił melodię tego czytania. Autorzy, których obserwuję na próbach Czytelni, wielokrotnie mają takie uczucie – oderwania od siebie. Obcy głos zabiera ich tekst i to staje się często dla nich ożywcze, uwalniające. Wojtek był radiem tej realizacji, a Edward atmosferą. Mirka nazwała całość Zgasić światła świata[9] . Znowu
gaszenie, ciemność. Choć tym razem z mroków musiały się wyłaniać dwa punkty – Pasażer leżący na dworcowej ławce i Bóg w koronie przypominającej tę cierniową. Po tych kilku próbach głosu było jasne, że praca nad słuchowiskiem napędzi się od nowa. Pasażer czekał na pociąg i tym pociągiem stawał się wehikuł z sonosferą. Zastosowana ambisoniczność (dookólność) umożliwiła w pejzażach dźwiękowych oddanie ruchu. Jazda koleją to dynamika, mijanie się z innymi pociągami, złudzenia kinetyczne. W kilku momentach dramatu pojawia się pukanie, które z czasem ulega multiplikacji. Pracując nad efektem, zacząłem machinalnie tworzyć coś w rodzaju transowej muzyki. Dźwięk pukania, składający się z kilku sekund, wydłużał się coraz bardziej, odbijałem go, przerzucałem z lewego kanału do prawego i w kierunkach pośrednich. Czułem się jak Eugeniusz Rudnik ze Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia, tylko bez taśm. Z cyfrowej miniatury dźwięku zrobiła się kilkudziesięciosekundowa muzyka. Żałowałem bardzo, że słuchacze nie będą mogli odebrać tego za pomocą słuchawek, co oddałoby wielokierunkowość pejzaży. Poza tym Sala im. Janusza Koniusza to nie studio radiowe. Do tego byli aktorzy i ich obecność na scenie. Wojtek jako Pasażer miał być czekającym centrum, a Edward miał wokół niego krążyć jak orbita, raz z lewej, raz z prawej strony. Zdałem się na intuicję Gramonta. Poruszał się wśród dźwięków, klękał, kładł się na ziemi. Umówiliśmy się na próbie, że na sygnał klaksonu w rowerze podniesie ręce w górę i będzie krzyczał. Na Sali nie ma tak zwanych odsłuchów i aktor nie usłyszał sygnału. Podnosił co chwilę ręce do góry i starał się je usłyszeć, by w końcu wydobyć krzyk. Nic. Wracałem machinalnie do dzwonka rowerowego, ale to nic nie dało. Znowu ręce w górę. Tak, jakby szukały po omacku. Po czytaniu zdałem sobie sprawę, że to powtórzenie przez kilka razy bezradnie wznoszonych rąk było dodatkową jakością tej realizacji. I ta ambisoniczność stukania. Kilka miesięcy wcześniej, w czerwcu 2022 roku rozpoczęliśmy w Czytelni przygodę plenerową. Wtedy po raz pierwszy objawiła się ta dookólność dźwięku. I to zupełnie naturalnie. W ruinach Pałacu w Zatoniu Waldemar Matuszewski realizował czytanie fragmentów W poszukiwaniu straconego czasu [10]. Nad nami otwarty dach dawnej siedziby księżnej Doroty, a przed nami obrazy z Prousta. Z lewej strony szmer fontanny, z góry ptaki najrozmaitszych gatunków wokalnych. Do świątyni tekstu weszły dźwięki zatońskiego parku. Żadna praca w studiu radiowym nie daje takiej epifanii i zwyczajnej frajdy. I to wszystko dookoła, z każdej flanki.

Zielonogórski teatr wyobraźni na opak

Te ręce Gramonta i obłęd Boga, który nie słyszy, mówiły, że z tym zielonogórskim teatrem wyobraźni w dawnym rozumieniu to nie tak do końca. Na pewno Czytelnia stała się na nowo jedynym miejscem prezentacji dramaturgii powstającej lokalnie. Teatr Radia Zachód nie funkcjonuje, a Lubuski Teatr nie jest zainteresowany zupełnie taką dramaturgią. W sensie literackim więc Czytelnia Dramatu kontynuuje zamiary zielonogórskiej sceny wyobraźni. Inaczej rzecz się ma z technikaliami. Narzędzia przejęte z klasycznego warsztatu radia nie zawsze przynoszą dobry skutek w Czytelni. W studiu wszystko można poprawić. W sytuacji czytania na żywo (czasami po jednej tylko próbie) jest dużo więcej niewiadomych. Łódź chybocze się często, trzeba szyć. We wrześniu tego roku Marek Sitarski postanowił nie czytać tekstu Jerzego Niemczuka Meneliada[11]. Czytelnia bez czytania. Rzecz o bezdomnym, który żyje w kontenerze z makulaturą. Nagraliśmy wcześniej monolog, który był wypaplany trochę pod nosem. Marek mi mówił: zaufaj, tak ma być. Moje wewnętrzne radiowe Coś mówiło: tak nie może być. Marek podpowiadał: może. Do monologu wymyślił działania na scenie (jeden z pomysłów Marka nie wypalił, ale to raczej temat na newsa w Polsacie niż do poważnego pisma kulturalnego). Aktor składał kartony, kładł się na kanapie, patrzył w dal, czytał gazety. Głos płynął z offu, zakręcał, jak chciał. Na koniec widownia zareagowała bardzo pozytywnie, podobnie jak sam Niemczuk. Pojawiła się pierwsza recenzja Czytelni od lat (bo jak tu pisać recenzję z czytania dramatu?). I można się zdziwić 12 . Można. Nie ma gotowych przepisów pod tytułem: włóż to do garnka i na pewno zasmakuje. Otóż smakuje często to, co powstało z przypadku. I odwrotnie: to, co było gwarancją dobrej roboty, nie zawsze trafiało w drugą stronę. W jednym z czytań największą furorę zrobił Jakub Kotowski, skrzypek, którego proszono o bis (o aktorach nie wspomniano w ogóle i szczególe). Wszystko zależy od tekstu, sprawności aktorów, spontaniczności reżysera, dyspozycji dnia u widza i oczekiwań. Po niedawnym czytaniu Letniego dnia Jona Fosse w reżyserii Mana[13] (również w konwencji audio-teatru) wśród widowni pojawiło się zaledwie kilka głosów. W moim odsłuchu była to warsztatowo jedna z lepszych odsłon cyklu. Po kilku dniach zapytałem moich studentów obecnych na czytaniu, jak to odebrali. Szczerze przyznali, że tekst Noblisty ich znudził. Brak akcji i ruchu na scenie nie działał na wyobraźnię. – Wie pan, ale te meble nie pasowały. Tam się kompletnie nic nie działo – mówili. Tłumaczyłem im, że Czytelnia Dramatu to taki poligon zarówno dla autora, jak i dla widzów, gdzie warto czasami wyrazić swoje zdanie, nawet jeżeli może dotknąć twórców. Odpowiedzieli, że to
tekst Noblisty i że nie chcieli psuć cieplarnianego nastroju, jaki panował na sali. Mam czasami wrażenie, że ten grzeczny nastrój jest jakimś zielonogórskim mianownikiem kulturalnym, który tłumi szczerą wymianę myśli. Publiczność Czytelni powoli się zmienia. Od pewnego czasu przychodzą młodzi ludzie i jest im trudno wypowiadać się w innym duchu niż bardziej doświadczona widownia. Tak jakby czuli się trochę osaczeni. Jedna ze studentek zaznaczyła jednak, że pomogło jej zamknięcie oczu. A więc znowu ciemność. Tak jakby tamten przekaz wymagał otwarcia się na dźwięki. Wyłącznie. Sporo jeszcze prób, błędów, przypadków. A może należałoby napisać: oby więcej prób, błędów i przypadków. Póki co marzy mi się czytelnia w formule silent disco. Nie, nie będzie hipsterskiego tańca. Chodzi raczej o technologię. Widzom przekaże się słuchawki bezprzewodowe, z których popłyną głosy aktorów i dźwięki. Spełni się dookólny, binauralny sen o czytaniu w nowym wymiarze. Może i wtedy pojawi się tu i ówdzie „wieś ojca i matki boskiej ceglanej”, która rozśpiewa wszystko dookoła.