Anna Polak, Paweł Karp
Fenomen żarskiej fary.
O tym, jak nauka otworzyła drzwi turystom
Żarski zakątek tajemnic, cz. III (Część I) (Część II) (Część IV)
Niewątpliwie żarska fara i jej otoczenie są niezwykle ciekawe. O ich historii, inskrypcjach, tunelach i kryptach traktują poprzednie artykuły z cyklu Żarski zakątek tajemnic. Mimo że wiele ważnych kwestii zostało już podjętych, na światło dzienne wychodzą nowe informacje. W toku prowadzonych przez autorów artykułu badań, ale także prac podejmowanych przez innych naukowców (np. antropologa), można przedstawić istotne, mało znane lub w ogóle nieopisywane dotąd zagadnienia. Największy w powiecie kościół parafialny jest obiektem nieustających studiów. Od prawie dwóch lat podejmowane są tam liczne inicjatywy. Obiekt został opisany w publikacji dotyczącej strat wojennych Kościoły i ich wyposażenie na terenie miasta i gminy Żary. Przeszłość – Teraźniejszość, częściowo zeskanowany w technologii 3D (przez Piotra Domagalskiego), przeprowadzono działania porządkowe, ale także prace antropologiczne. Niniejszy tekst ukaże proces, który poprzez szereg już wspomnianych oraz zupełnie nowych działań wpłynął na udostępnienie obiektów parafialnych turystom.
Kilka słów o historii
Obecna żarska fara nie jest pierwszą budowlą, jaka znajdowała się w tym miejscu. Pierwotną był mniejszy od obecnego kościół romański. Kiedy przestał on wystarczać rozrastającemu się miastu, postanowiono wznieść nowy, większy, a przede wszystkim wpisujący się w kanon architektoniczny ówczesnych czasów. I tak oto, po prawie całkowitym wyburzeniu starszego założenia, w 1309 roku poświęcono nowe prezbiterium, a od 1401 roku można mówić o nowej nawie głównej, którą ukończono po zamknięciu sklepień do 1430 roku. Informacja o tym fakcie, w postaci daty z dwoma kartuszami herbowymi fundatorów – rodów Packów i Bibersteinów, umieszczona została na portalu w kruchcie zachodniej. Pozostałe części wzniesiono później, np. w 1445 roku powstała kaplica świętej Barbary (obecnie zakrystia), w 1511 kaplica Chrztu, rozebrana po II wojnie światowej, a w początku XVI wieku – wspomniana kruchta zachodnia. Przepiękna kaplica rodziny von Promnitz pochodzi z XVII wieku. Pomimo wielu zmian, które wprowadzono na przestrzeni stuleci, pozostałości romańskiego kościoła są nadal widoczne w dolnej partii wieży oraz w przybudówce tuż przy prezbiterium.
Ciężkie początki i zwiedzanie ekstremalne
Żarski kościół farny stał się obiektem licznych badań autorów, a ich wyniki wzbudzały wiele zainteresowania. Pokazywanie miejsc dotąd niedostępnych przyciągało pasjonatów historii, ale także mieszkańców i turystów. Mimo że wcześniej świątynia była sporadycznie udostępniana, to coraz bardziej realna wydawała się potrzeba przystosowana jej do potrzeb turystycznych. Na początku 2023 roku zapadły w Parafii NSPJ istotne postanowienia. Z inicjatywy dr Anny Polak, a za zgodą księdza kanonika Leszka Okpisza, został uruchomiony w pełni zorganizowany ruch turystyczny. Wiązało się to z zatrudnieniem osoby odpowiedzialnej za udostępnienie i badania. Jest nią autorka artykułu, która wspólnie z drugim autorem odkrywa przed turystami oblicza fary i innych obiektów należących do parafii.
Kościół można zwiedzać indywidualnie według regularnie podawanych w harmonogramie terminów. Została także przygotowana specjalna oferta dla grup (w różnych językach), szkół oraz przedszkoli i bardziej wymagających turystów. Mowa o trasach ekstremalnych, podczas których (w kombinezonach chroniących odzież) można wspiąć się po 178 stopniach na wieżę, by stanąć przy dzwonie czy też podziwiać konstrukcję sklepienia i więźby dachowej nad nawą główną i prezbiterium. Zejście odbywa się spiralnymi schodkami wąską klatką schodową. Organizowane są ponadto wydarzenia specjalne, czyli spacery nocne, umożliwiające zobaczenie podziemnej serpentyny z kanałów grzewczych z lat 70. XX wieku oraz wzbogacone wystawami i koncertami organowymi. Z uwagi na ogrom prac, jakim powinny być poddane liczne miejsca w farze, np. kaplica Promnitzów, wprowadzono cegiełki-wejściówki, z których dochód będzie przeznaczony na remont budowli.
Długi proces i najnowsze odkrycia
W 2022 roku, po dokonaniu wszystkich formalności do kościoła przewiezione zostały płyty nagrobne, które znajdowały się pod opieką pobliskiego muzeum. W ten sposób rozpoczął się proces tworzenia lapidarium. Obiekty z XVII i XVIII wieku, które umiejscowiono w świątyni, stanowią cenne dziedzictwo kulturowe. Pochodzą one z nieistniejącego już cmentarza miejskiego, który został założony najpewniej w XVI wieku. Na jego obszarze usytuowany był kościół cmentarny oraz krużganki o długości 100, 25 oraz 20 metrów, w których umieszczono kilkadziesiąt najcenniejszych, dokumentujących historię Żar płyt nagrobnych. Sam kościół zbudowano na planie ośmiokąta w latach 1700-1728. Posiadał dach ośmiospadowy z wieżyczką, z hełmem i latarnią. Niestety, budowla bardzo poważnie ucierpiała w czasie bombardowania 11 kwietnia 1944 roku, co spowodowało jej rozebranie w okresie powojennym. Pomimo starań i sprzeciwu władz konserwatorskich smutny los spotkał również samą nekropolię. Została ona zlikwidowana w latach 60. XX wieku, a znajdujące się tam płyty trafiły w różne miejsca jako zwykły materiał budowlany. Bardzo niewielką ich część odzyskano (dotychczas tylko dwie całe) i te właśnie obiekty znajdują się w powstającym kościelnym lapidarium.
Kościół farny w Żarach, ale także jego otoczenie nadal kryją wiele tajemnic. W sierpniu 2023 roku, dzięki środkom prywatnego darczyńcy, zostały przeprowadzone przez antropolog Joannę Wysocką badania obejmujące dwie krypty. Złożone tam bowiem szczątki w okresie powojennym wyrzucono z sarkofagów, które najpewniej skradziono lub zniszczono. Trudno precyzyjnie określić, kiedy ten proceder miał miejsce. Możliwe, że trwał on od zakończenia wojny aż do lat 70. XX wieku. W wyniku prac okazało się, iż w dwóch miejscach pochówku znajdują się w większości niekompletne szczątki 32 osób (kobiet, mężczyzn i dzieci). Należą one z pewnością do dawnych właścicieli Żar – przedstawicieli rodu Promnitzów, zmarłych w XVI-XVIII wieku. Z uwagi na złożoność tego problemu i jego niezwykłą rangę, temat ten zostanie podjęty w osobnym artykule.
W sierpniu 2023 roku podczas remontu ulicy Bohaterów Getta w Żarach została odnaleziona górna część płyty nagrobnej Siegismunda Heintze, który urodził się 28 lutego 1642 roku. Był zarządcą majątku kościelnego (prowizorem) i mistrzem tutejszego cechu sukienników. Na płycie podano również informacje o jego rodzicach: ojcu Johannie Heintze – burmistrzu Żar oraz matce – Annie Elisabeth z domu Büßer. Trzy ostatnie wersy inskrypcji na zachowanym fragmencie nagrobka są częściowo czytelne i dotyczą ślubu Siegismunda z panną z rodziny Kuhlaek (Kuhläck). Wiemy, że odbył się on w kwietniu. Tyle mówi nam sam kamień, natomiast pozostałych wiadomości o zmarłym, zawartych na niestety zaginionej części płyty, należy już poszukiwać w innych źródłach.
Jak już wspomniano, badania w kościele i w obiektach należących do Parafii nieprzerwanie trwają. Jednym z ich ostatnich efektów jest naukowe opracowanie wyrytych w dzwonnicy przykościelnej inskrypcji, w tym zawierających daty sprzed kilku stuleci. Samą dzwonnicę należy zaliczyć do wyjątkowo interesujących obiektów. Jej dzieje sięgają końca XIV lub początku XV wieku. Pierwotnie była to budowla obronna, wchodziła bowiem w skład żarskiego systemu fortyfikacji. Już w XVI wieku zmieniła swoją funkcję i po podwyższeniu jej do 29 metrów stała się dzwonnicą. Na jej szczycie znajduje się taras widokowy otoczony balustradą, z którego rozpościera się niesamowity widok na miasto, jedna z głównych atrakcji programu zwiedzania. W obiekcie, w wyniku wielu przekształceń, zastosowano m.in. wsporniki w formie masek, a na nich umieszczono sterczyny. Jedna z tych masek zachowała się i nadal zdobi narożnik budowli. Pozostawione na przestrzeni wieków przez dawnych budowniczych, a zinwentaryzowane we wrześniu 2023 roku inskrypcje mogą stanowić materiał odrębnej publikacji, poniżej ukazane zostały jedynie niektóre z nich.
Bibliografia
Corpus inscriptionum Poloniae, t. 10: Inskrypcje województwa lubuskiego, pod red. J. Zdrenki, Z. 12: Powiat żarski (do 1815 roku), zebrali i opracowali A. Górski, P. Karp, Toruń 2019.
Kościół Parafialny P.W. N.M.P (obecnie p.w. Dobrego Pasterza) w Żarach woj. zielonogórskie, Szczecin 1966, Dokumentacja przygotowana przez Różę Kąsinowską w zbiorach Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Polak A., Karp P., Kościoły i ich wyposażenie na terenie miasta oraz gminy Żary. Przeszłość – Teraźniejszość, Żary 2022.
Polak A., Zarys dziejów wybranych zabytków Żar, [w:] Dzieje Żar do 1815 roku. Przeszłość zapisana w kamieniu i na papierze, red. L.C. Belzyt, Żary 2022.
Wysocka J., Analiza antropologiczna szczątków z krypty spod kościoła farnego (Kościoła pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa) w Żarach, sierpień 2023 – dokumentacja nieopublikowana.