Siódmy tom wierszy Konrada Wojtyły Scherzofrenia, który ukazał się latem 2023 roku w wydawnictwie Instytutu Mikołowskiego im. Rafała Wojaczka, jest logiczną kontynuacją twórczej historii pisarza. Poeta ma swoje tematy, spośród których na plan pierwszy wysuwają się: (bez)sens ludzkiego życia, utrata, śmierć, splątane uczucia, religijne rytuały. Mają one szczególnie symboliczne znaczenie: jeszcze głębiej podkreślają fatalność ludzkiego bytu, będąc zarazem poszukiwaniem w nim siebie i odbiciem autorskiego „ja” w różnych eksperymentalnych formach i zasobach literackiego przekazu. Wiersze łączą różne konteksty i różne światy – świat realny, twórczy, pozagrobowy. Odwołują się zarówno do logiki zrozumienia powiedzianego przez poetyckie słowo, jak i silnego emocjonalnego wpływu za pomocą obrazów wizualnych, słuchowych, dotykowych oraz instynktów. Pomostem do łączenia tych światów w jedną całość stają się metafory i neologizmy, które rodzą nowe – nieoczekiwane – sensy. „Scherzofrenia” staje się przystankiem na granicy światów, punktem wyjścia ze strefy komfortu, pretekstem do przemyślenia trudnych tematów i próbą odnalezienia wyższego sensu, gdzie mimo nieustannego bólu i straty, na końcu pojawia się jakaś forma katharsis.

Tytuł Scherzofrenia jest neologizmem, który składa się z dwóch elementów: „scherzo” jako część utworu muzycznego, który bierze początek z menueta i ma nieco żartobliwy ton i żywiołowy charakter, i druga: „frenia” – jako choroba. Połączenie tych części konotuje ze schizofrenią i wskazuje na chorobę psychiczną, ale służy autorowi jako środek trawestowania typowego określenia rozszczepienia osobowości. Żartobliwa melodia i ciężka choroba psychiczna tworzą nie tylko nowy wyraz, ale i pewien kod, bo „scherzo” to również część dużego utworu muzycznego, takiego jak symfonia czy sonata. Termin ma wiele odcieni, a jego pierwsze udokumentowane użycia miały miejsce w epoce baroku. Ta część wskazuje na wewnętrzną rytmikę i estetykę poetyckiego słowa, inna zaś na rozczłonkowanie, a nawet rozerwanie naturalnych związków, co też zauważamy na poziomie językowym, który tworzy autorski idiom poetycki. Ten koncept pozwala na odszyfrowanie wewnętrznych kodów, które zawierają w sobie kierunki nieznanych zwrotów oświetlających stałą niepowtarzalność życia. Wszystko to wzmacnia odbiór tekstów na poziomie umysłu, serca i podświadomości. Słowna gra i umiejętność łączenia widocznie niespójnych rzeczy jest fascynującą lekturową przygodą.

W Scherzofrenii poeta tworzy zachwycający obraz konfliktu światła i ciemności, rzeczywistości i fantazji. Metafory wzmagają stan rozszczepienia świadomości, czyniąc wiersz niewypowiedzianą podróżą po labiryncie ludzkiej duszy, nadając jej muzycznego akompaniamentu:

Fumy i scherzo. Zabawy tragiczne. Intermezzo
i nokturny. Marsz weselny i bieg pogrzebowy
pod sam ląd. Panny niemłode i niewinne wdowy.

Strategia autora – w zgodzie z koncepcją współnazwy tytułu książki – opiera się na budowaniu autonomicznych „słów-obrazów”, które nie tylko niwelują dotychczasowe znaczenia słów i związków wyrazowych, ale też nadają nowe konteksty i służą nowym ujęciom. Na przykład: „ścianka płaczu”, „spowieść”, „bezsłów”, „po czucie”, „Kołogrzeb”, „umie, rani”, „wypis z urojenia” czy „nie-niebo”. Ten zabieg poety uruchamia rozpad struktury zewnętrznej rzeczywistości w wierszu i zarazem pozwala na tworzenie nowych nieznanych sensów, które ukazują świat i zdarzenia z innej perspektywy, raczej niespodziewanej dla czytelnika. Także w następnym wierszu zatytułowanym Dąsy poecie udaje się zaimponować czytelnikowi głęboką refleksją o naturze życia i jego nieprzewidywalności. Użycie metafor i asonansów tworzy unikalny rytm, który spowija poszczególne wersy:

Żywe płomienie Eddy nigdy
nie zawodzą zachwycać, jak sagi
kłamstw, trytony i dysonanse.
Pewnie masz mi za złe całą
armię kenningów i asonansów,
które wysyłam przeciwko tobie.

Także wiersz Szukanie, który nieprzypadkowo otwiera książkę, bo jest początkiem lirycznej opowieści, zaskakuje intensywnością i różnorodnością obrazów. Metafory tutaj niemal tańczą, tworząc wrażenie, że czytelnik znajduje się w wirze prawdziwej podróży przez labirynt poetyckiej wyobraźni. Autor lojalnie przestrzega przed wejściem w ten świat:

Nie znajdziesz tu nic dobrego,
tylko wiązki światła ciemne;
związki myśli – łzę, dławicę
mgławic, co sennie zakrywa
fantomy i dziwactwa zdarzeń.
Wymaż więc to, co jawi się
jeszcze – żeby nie mogło być
powiedziane, że mi daleko
do ciebie. I żeby nie było,
że tobie do mnie głęboko
aż nadto.

Wiersz Że przeciwko zachwyca zarówno swoją prostotą, jak głębią treści. Poczucie niezgody i walki rozgrywa się tu na poziomie wersyfikacji (mocne przerzutnie) i zaburzonej składni:

Nie dopuszczamy
do siebie myśli,
że to wszystko
układa się w piach.
Że przeciwko nam
to.

Umie, rani odsłania wewnętrzny świat autora przez pryzmat lęków i trosk. Zdolność metafor, by ranić jak nóż, nadaje wierszowi głębi i ekspresji:

Ten czuły strach, jak esperal pod łopatką
– prostą kładką bez rąk – niosę ci z punktu
a do be; z wysokiego ce tę śmierć znoszę.

Pustka po psotce – to z kolei emocjonalna podróż w świat utraty i strachu przed rozstaniem, ucieleśnienie uczuć w symbolicznych obrazach. Kula żalu, która toczy się jak lawina, plastycznie opisuje wewnętrzny konflikt i pragnienie znalezienia związku między przeszłością a teraźniejszością. Za pomocą trafnych metafor i mistrzowsko dobranych słów poeta zdradza swoje obawy:

Już się boję, jak to boli – bez ciebie.
Ciało obraca się w proch. Pustka
w psotkę.

Ścianka płaczu zbudowana jest z kontrastowych ujęć. Wojtyła zaczyna wiersz od stanu miękkości, ale szybko przekształca go w opis bólu i trudnych doświadczeń. Mocne zestawienia wzmagają wrażenie fizycznego cierpienia, a wprawny czytelnik odkryje tu aluzję do męczeństwa Jezusa. Chodzi tu i o proces przemiany, jak też element walki i konfliktu. Autor wykorzystuje moc słowa, aby opisać dramatyczne sytuacje, ale też nadać opowieści dynamiki i ekspresji:

Mekko zbyt lekko
wchodzisz mi
w krzyż – w żebro;
język pod gwóźdź.
Ocet w ziemię – w skórę.
Rozruch w puch.
Podbój na zabój

W wierszu Koda autorowi artystycznie udaje się odwzorować portret rzeczywistości, którą tworzą „nowe nawyki” i „stare nałogi”, a „znana koda” podkreśla niewidzialny związek z Twórcą i głęboką tęsknotę:

W bezkrólewie liter, w rząd pauz. W głuche
trele dzwonka, w gry na przeczekanie. Luki
w latopisie. Ślad boga, który minął.

Teksty Wojtyły, mocno splecione symboliką i mistrzostwem wyrazu, proponują czytelnikowi zrozumienie istoty straty, pustki i nieograniczonego żalu. Autor potrafi zachwycać, ale i zaskakiwać czytelnika umiejętnością wyrażania uczuć i myśli w oryginalny, a nierzadko prowokacyjny, sposób. W każdym wierszu Wojtyły metafory nie tylko ozdabiają teksty, tworząc pewną autorską estetykę języka, ale i stają się kluczem do rozszyfrowania głęboko emocjonalnych i filozoficznych poziomów tej poezji: zapraszają do odkrywania nowych warstw znaczeń i dają możliwość reinterpretacji świata i własnego bycia w nim. Scherzofrenia to nowatorskie odwzorowanie zaburzonych rytmów życia rozpuszczonego w literackich obrazach.

Mirosława Rudyk

^[1]  Czy można nauczyć się być pisarzem? (wywiad z dr. Konradem Wojtyłą przeprowadzony przez Mirosławę Rudyk), https://niusradio.pl/77-wywiady/2371-czy-mozna-nauczyc-sie-byc-pisarzem-wywiad-z-dr-konradem-wojtyla-pol-ukr [dostęp: 3 lutego 2024].