Andrzej Buck
Dramaty, dramatki, dramatiwki
1.
Dokonując przeglądu badań pod kątem literatury związanej z lubuskim pisarstwem dramaturgicznym, należy oprzeć się na kilku dosłownie wydawnictwach. W 1998 roku w Oficynie Wydawniczej AND ukazały się Dramatki Artura Belinga i Marka Zgaińskiego. Po kilkunastoletniej przerwie, w roku 2011 pojawiła się na rynku wydawniczym Antologia dramatu lubuskiego[1] wydana sumptem Pro Libris – Wydawnictwa WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze. W 2022 ukazało się wydanie drugie, poprawione i uzupełnione[2]. Pomysł wydania w 2023 roku kolejnej antologijnej publikacji, tym razem pod tytułem Antologia dramatu zielonogórskiego, wynikał z faktu, że coraz liczniejsza grupa rodzimych pisarzy sięgała w swojej twórczości do tego gatunku. Możemy tu zaobserwować zjawisko – jak to określał prof. Kazimierz Wyka w swojej książce Różewicz parokrotnie – procesu „zmiennika gatunkowego” w pisarstwie chociażby takich autorów jak Jolanta Fainstein (Balony), Paulina Korzeniewska (Migdałki), Mirosława Szott (Czekając na śnieg) i inni.
W przywoływanych dramaturgicznych antologiach znajdujemy też teksty napisane i inscenizowane wcześniej, aby przypomnieć lubuską historię omawianego gatunku (Prawdziwe oblicze Piotra Kłucińskiego i Janiny Etner czy Ocalenie Ireny Kubickiej i Alicji Zatrybówny). Podjęta inicjatywa zebrania dorobku dramaturgicznego w formie antologii nawiązywała do podobnych przedsięwzięć, jakie miały miejsce w dotychczasowej historii lubuskiego ruchu wydawniczego i myśli krytycznoliterackiej. W roku 1976 Andrzej K. Waśkiewicz wydał nakładem Wydawnictwa Poznańskiego almanach młodej poezji lubuskiej zatytułowany Moment wejścia[3]. Potem ukazały się kolejne antologie poezji, m.in. pod redakcją Czesława Markiewicza (Rozpoznani spośród. Almanach młodej poezji zielonogórskiej[4]) i Małgorzaty Mikołajczak (w 2001 roku – Mieszkam w
wierszu, współredaktorką tego tomu była Beata Mirkiewicz; w 2006 roku – Od słowa do słowa). Zamysł ten, jeśli idzie o poezję, był kontynuowany przez Małgorzatę Mikołajczak i Mirosławę Szott, które opracowały na zlecenie Wydawnictwa Pro Libris kolejny zbiór wierszy pt. Znów wystawimy twarz do słońca. Antologia lubuskiej poezji 2006-2022 (Pro Libris 2023). Przypomnijmy także, że w 2011 roku wydano zbiór I wspomnisz, i pomyślisz o mnie… jako Pamiątkową księgę wierszy członków ZLP w Zielonej Górze 1961-2011[5]. Gorzej bywało z prozą. Wspominam tu jedynie antologię prozy pisarzy Ziemi Lubuskiej pt. Zielone krajobrazy, wydaną w Poznaniu w 1975 roku pod redakcją Andrzeja K. Waśkiewicza[6]. Notacja innych antologii lubuskich to jednak zajęcie dla bibliografów.
Prezentowane w niniejszym artykule rozważania dotyczą przede wszystkim dramatów ze wskazanych wyżej antologijnych wydawnictw prezentujących dorobek lubuskiej dramaturgii, niemniej jednak trudno nie odnieść się do ważnych kontekstów okołodramaturgicznych – lubuskich, zielonogórskich, historycznych, gatunkowych czy dotyczących samych autorów.
A jakie były początki?
2.
Historia gorzowskiego i zielonogórskiego dramatu zaczyna się tuż po zakończeniu działań wojennych. Już w 1945 roku powstała sztuka teatralna w czterech odsłonach zatytułowana Prawdziwe oblicze autorstwa Piotra Kłucińskiego i Janiny Ertner. Jej genezę (premiera w lutym 1946 roku w Teatrze Miejskim) opisał Mieczysław Turski w książce wspomnieniowej Takie to były czasy[7]. W roku 1995, z inicjatywy Zdzisława Piotrowskiego, w WiMBP im. Cypriana Norwida odbyło się czytanie tego historycznego tekstu w reżyserii Ludwiny Nowickiej[8]. Przez dwa wieczory występowała Doraźnie Dobrana Grupa Amatorów (uczniowie z LO nr 1, grali: Jadwiga Nowicka, Karol Lubiatowski, Krzysztof Rataj, Grzegorz Walków, Radosław Mytkowski i Dawid Szep), w spotkaniu uczestniczyła Bronisława Luboch – jedyny świadek i uczestnik premiery w 1946 roku.
Na marginesie: „Gazeta Lubuska” w numerze z 22 stycznia 1998 roku opisała jubileusz Janiny Ertner[9], który odbył się w Lubuskim Teatrze. Przygotowano czytanie fragmentów Prawdziwego oblicza oraz prezentację spektaklu Lubuskiego Teatru Dziady w reżyserii Adama Orzechowskiego[10].
18 lutego 1961 roku w Lubuskim Teatrze dyrektor i reżyser, Marek Okopiński, wystawił sztukę Ireny Kubickiej i Alicji Zatrybówny zatytułowaną Ocalenie. Rzecz dzieje się jesienią 1946 roku w powiatowym miasteczku nad Odrą. Dziewięć postaci tworzy nieco dydaktyczną i propagandową anegdotę (Piotr Bacewicz, Róża, Janusz, Paweł Rebelka, On, Romaszkiewiczowa, Czerpakowa, Gertruda, Annemarie). Autorki były dziennikarkami pracującymi w prasie zielonogórskiej (Irena Kubicka[11] – przez wiele lat w dwutygodniku społeczno-kulturalnym „Nadodrze”, Alicja Zatrybówna jako publicystka „Gazety Zielonogórskiej” i „Gazety Lubuskiej”). Warto dodać, że przy realizacji scenicznej tekstu pracował ówczesny kierownik literacki PTZL Stanisław Hebanowski, a w spektaklu grali m.in. Henryk Machalica, Halina Winiarska, Zdzisław Giżejewski czy Halina Lubicz. Co ciekawe, utwór ukazał się później, w 1962 roku w ramach wydawnictwa Biblioteka Repertuarowa Centralnej Poradni Amatorskiego Ruchu Artystycznego jako reportaż sceniczny[12], w opracowaniu dramaturgicznym i z uwagami scenicznymi Janusza Nowackiego (scenografia Jerzy Gorazdowski). Wydanie zawierało uwagi inscenizacyjne, scenograficzne oraz projekty kostiumów i dekoracji.
Również w twórczości takich literatów lubuskich jak Andrzej K. Waśkiewicz, Janusz Koniusz czy Zdzisław Morawski znajdziemy teksty z pogranicza dramatu i słuchowiska radiowego[13]. Pierwszego z nich przypomniał w cyklu „Czytelnia Dramatu” Lubuskiego Laboratorium Książki Biblioteki Norwida dr Janusz Łastowiecki, adaptując dla potrzeb sceny utwór Ciemność.
Janusz Koniusz z kolei był autorem scenariuszy do słuchowisk radiowych. W „Dialogu” (1993, nr 6) publikował Pod szczęśliwą gwiazdą. Słuchowiska według Koniusza zrealizowano m.in. w rozgłośniach: Zielona Góra, Katowice i Warszawa. Wśród nich znalazły się: Zabawa w porcie (Teatr Polskiego Radia Rozgłośnia PR w Zielonej Górze, premiera 25 sierpnia 1971; reżyseria: Zbigniew Solecki; realizacja akustyczna: Zygmunt Galek; obsada: Pałys – Jan Ibel, Madera – Ryszard Zieliński, Kwamo – Cyryl Przybył, Werner – Jerzy Glapa, Elisabeth – Daniela Zybalanka); Pięciu (Teatr Polskiego Radia, premiera 26 sierpnia 1977, reżyseria: Henryk Rozen; realizacja akustyczna: Wojciech Truszczyński; obsada: Sztygar – Marian Kociniak, Bryła – Andrzej Siedlecki, Bartosik – Kazimierz Kaczor, Czapla – Franciszek Pieczka, Wieczorek – Jan Jeruzal); Chołodziec (Teatr Polskiego Radia Rozgłośnia PR w Zielonej Górze, premiera 15 sierpnia 1976; reżyseria: Jerzy Glapa; realizacja akustyczna: Zygmunt Galek, Zdzisław Ellman; obsada: Ojciec – Jerzy Śliwa, Matka – Kazimiera Starzycka–Kubalska, Tadeusz, ich syn – Roman Talarczyk, Gość – Hilary Kurpanik); Pod szczęśliwą gwiazdą (Teatr Polskiego Radia Rozgłośnia PR w Katowicach, premiera 5 grudnia 1993; reżyseria: Beata Kasztelaniec, realizacja akustyczna: Jacek Kurkowski; obsada: Ojciec – Jacenty Jędrusik, Matka – Joanna Budniok-Machera, Córka – Agata Witkowska, Chłopiec – Jerzy Połoński); Żeby niebo było gwiaździste (Teatr Polskiego Radia, premiera 2 listopada 1980; reżyseria: Jan Zelnik; realizacja akustyczna: Alina Langiewicz; obsada: Mężczyzna – Tomasz Zaliwski, Kobieta – Teresa Lipowska, Dziewczyna – Ilona Kuśmierski, Chłopiec – Cezary Kwieciński).
Książnica gorzowska imienia Zbigniewa Herberta posiada w swoich zbiorach teksty dramaturgiczne prozaika Zdzisława Morawskiego, co z pieczołowitością zarejestrowała Krystyna Kamińska[14].
W archiwum Zdzisława Morawskiego, jakie od 2018 r. znajduje się w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im Zbigniewa Herberta, sztuki teatralne stanowią duży zespół. Nie są one datowane, trudno więc ustalić, w jakiej kolejności były pisane. […]. Żadna [ze sztuk] nie była drukowana w całości, na łamach „Nadodrza” opublikowano jedynie fragmenty „Marii Prety” i „Wilczych Dołów”. Zdzisław Morawski interesował się życiem teatralnym Gorzowa i miast sąsiednich, pisał recenzje najpierw do „Stilonu Gorzowskiego”, potem „Nadodrza” i innych pism.
3.
Ważne dla lubuskiej twórczości dramaturgicznej okazały się lata dziewięćdziesiąte…
Kolejnym lubuskim autorem o skłonnościach dramaturgicznych był wówczas Jan Kurowicki – filozof, krytyk literacki i poeta. Pan Kepler raczy umierać to tytuł monodramu wydanego przez oficynę Pro Libris WiMBP im. Cypriana Norwida w 1997 roku. Utwór opowiada o ostatnich godzinach życia wielkiego astronoma niemieckiego XVII wieku, w których z przeraźliwą dramatycznością pojawiają się pytania o ludzki sens kosmosu i tragedię życia oraz umierania. Tłem monodramu jest epoka Keplera, lecz pytania i próby odpowiedzi mają charakter uniwersalny. Wspomniany tekst Jana Kurowickiego wystawił 8 września 1997 roku Lubuski Teatr w reżyserii Artura Belinga.
W roku 1998 ukazała się z kolei nakładem Oficyny Wydawniczej AND Andrzeja Bucka antologia dramatów Artura Belinga i Marka Zgaińskiego pt. Dramatki (cztery sztuki), zawierająca następujące teksty: Zastępstwo, Zdechł kanarek, Miłość na telefon, Peep show czyli zastępstwo drugie.
Nadmieńmy, że tekst autorów Zdechł kanarek wystawił Krzysztof Prus 1 lutego 1997 w Lubuskim Teatrze za dyrekcji Piotra Bogusława Jędrzejczaka, z muzyką Marka Zgaińskiego i w oprawie scenograficznej Artura Belinga[15]. Później (16 kwietnia 2000 roku) na afiszu teatru pojawił się jeszcze inny tekst z antologii – Miłość na telefon w reżyserii Artura Belinga z muzyką Marka Zgaińskiego i scenografią autorów[16]. Beling jest też autorem tekstu Aktor-Reaktor wystawionego na scenie Teatru im. J. Osterwy we Wrocławiu.
4.
Zatrzymajmy się jeszcze na chwilę przy wymienionych wyżej – Marku Zgaińskim i Arturze Belingu.
Marek Zgaiński od 2011 prowadzi w Poznaniu (wspólnie z Joanną Nawrocką) Mój Teatr, gdzie wystawił kilka monodramów swojego autorstwa. Publiczności teatralnej dał się poznać jako dramaturg, w latach 90. ubiegłego wieku, wystawiając w Teatrze Lubuskim w Zielonej Górze trzy tytuły napisane wspólnie z Arturem Belingiem: Zastępstwo (nagroda za debiut na Festiwalu Teatrów Jednego Aktora w Toruniu, 1995), Zdechł kanarek, Miłość na telefon.
Mój Teatr[17] jest teatrem utrzymującym się wyłącznie ze sprzedaży biletów. Ponad 20 spektakli Zgaińskiego, ówcześnie wystawianych, obejrzało łącznie kilkadziesiąt tysięcy osób. Dramaturg jest też autorem słuchowisk zrealizowanych w Teatrze Polskiego Radia oraz w Radiu Merkury i Radiu Zachód. Jego reportaże i realizacje akustyczne publikowane były we wszystkich publicznych rozgłośniach radiowych w kraju.
Artur Beling natomiast od lat prowadzi z Beatą Beling zielonogórski Teatr Rozrywki Trójkąt (wcześniej oboje pracowali w Lubuskim Teatrze, tu zresztą Beata Beling debiutowała w inscenizacji Zbigniewa Lisowskiego Iwona księżniczka Burgunda Witolda Gombrowicza). Artur Beling kontynuuje twórczość dramaturgiczną pod pseudonimem Gunnar Hayen, stąd obecność w Antologii z 2022 roku dramatu Gra na krawędzi. Autor napisał też dramat Trzy świnki (premiera 26 listopada 2015 w Teatrze Rozrywki Trójkąt), który został opublikowany w Antologii dramatu zielonogórskiego.
5.
Niektóre zamieszczone w antologiach teksty były często wystawiane w lubuskich teatrach, a ich autorzy związani są, bądź byli w przeszłości, z regionem, który określamy terminem Ziemia Lubuska czy obecnym województwem lubuskim.
I tak na przykład w roku 2006 Ireneusz Kozioł pojawił się w Lubuskim Teatrze z propozycją wystawienia któregoś ze swoich dramatów. Dyrektor Teatru wybrał na debiut dramaturgiczny Kozioła tekst Spuścizna[18]. 24 marca 2006 rozpoczął się 8. Przegląd Współczesnego Dramatu. Na początek odbyła się prapremiera Spuścizny Ireneusza Kozioła, w reżyserii Piotra Łazarkiewicza, ze scenografią Katarzyny Sobańskiej i muzyką Antoniego Łazarkiewicza. Premiera została przygotowana i była grana w ramach Sceny Młodej Reżyserii i Nowej Dramaturgii.
Z kolei drugi tekst Ireneusza Kozioła zatytułowany Pokropek[19], który wszedł do repertuaru Lubuskiego Teatru (premiera prasowa 27 lutego 2007, premiera 24 marca 2007), powstał w ramach „mechanizmu zamówienia”. Kozioł został zaproszony przez ówczesnego dyrektora teatru do napisania dramatu inspirowanego historią Zielonej Góry, dodajmy: nieznaną bądź mało znaną. Utwór został przed premierą wydrukowany w miesięczniku „Dialog”[20] (historię Pokropka opisuję w tekście zamieszczonym w części Antologii dramatu lubuskiego z 2022 roku zatytułowanej Varia[21]). Obydwa dramaty wyreżyserował Piotr Łazarkiewicz.
Najbardziej natomiast rozpoznawalnym współczesnym dramaturgiem lubuskim jest Iwona Kusiak. Czekaj ukazało się na łamach miesięcznika „Dialog”, a Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie (2 marca 2008) wprowadził tekst do repertuaru.
Wrzesień 2021 / Zatonie: Eljot em / Lech Mackiewicz, Nie jesteś moim Abbą Listopad 2021: Stefan Grabiński, Warkocz Amelii Grudzień 2021: Jerzy Górzański, Kogut na Księżycowej drodze Styczeń 2022: Borbála Szabó, Lekarz na telefon Luty 2022: Ireneusz Iredyński, Trybunał Marzec 2022: Natalia Błok (Haтaлкa Блoк), Przez skórę Kwiecień 2022: Anna Wakulik, Dziki zachód Maj 2022: Marek Krukowski (harry kowalski), Bohater i kobieta Czerwiec 2022 / Zatonie: Waldemar Matuszewski, Nie chcę matki piękniejszej od mojej Czerwiec 2022 / Zatonie: Mirosława Szot, Jeszcze żywi Wrzesień 2022: Seweryn Goszczyński, Król zamczyska Październik 2022: Halinka Bohuta-Stąpel, Świat według Kayli Listopad 2022: Andrzej K. Waśkiewicz, Ciemność Styczeń 2023: Jolanta Fainstein, Mama ma szorstkie ręce Marzec 2023: Artur Beling, Trzy świnki Kwiecień 2023: Michał Banaszak (tomik Exit), Zgasić światła świata (scenariusz M. Szott) Maj 2023: Mariusz Babicki, W poszukiwaniu damy PIK Wrzesień 2023: Jerzy Niemczuk, Meneliada, czytanie i reż. Marek Sitarski Październik 2023: Paulina Korzeniewska, Migdałki Listopad 2023: Jon Fosse, Letni dzień Grudzień 2023: Seans radiowy ze słuchowiskiem Joanny Kulmowej, Aniołowie się radują Styczeń 2024: Otta Pavel, Bajka o Rasce Marzec 2024 Anna Burzyńska, Malarka zwłok Kwiecień 2024: Jolanta Fainstein, Balony Czerwiec 2024: Alicja Łukasik-Ścigaj, Dni powszednie (czyli materiał do zbudowania dramatu rozpisanego na dwa głosy)
Z działań teatralnych natomiast warto także wspomnieć o Przeglądzie Współczesnego Dramatu REWIZJE, festiwalu, który w latach 1999-2007 odbywał się w Lubuskim Teatrze w Zielonej Górze i promował polską dramaturgię współczesną, w tym zielonogórską[25].6.
Zebrane we wcześniej wydanych Antologiach dramatu lubuskiego (2011 i 2022) i Antologii dramatu zielonogórskiego teksty i ich autorzy pokazują, że tak jak badacze i krytycy literaccy piszą i mówią o poezji i prozie lubuskiej, tak można używać pojęcia dramat i dramaturg lubuski. Oczywiście są to jedynie kategorie porządkujące pojawiające się zjawiska w literaturze i teatrze. W dobie globalizacji powinniśmy pamiętać o względności prób regionalizacji literatury, a w tym również dramatu. Niemal wszystkie zawarte we wspomnianych i przywoływanych wydawnictwach teksty powstały współcześnie, ich autorzy są w większości czynnymi dramaturgami, a także pracują w teatrach. Tekst dramatu najczęściej traktowany jest jako partytura teatralna, a ukazujące się antologie dramatu jako zbiór możliwych do wykorzystania partytur[26]. Antologie to także próba utrwalenia niewątpliwego dorobku literackiego środowiska. Dramaty lubuskie, jeśli idzie o ich klasyfikację tematyczną, są bardzo zróżnicowane. Mamy tu teksty, których genezy i inspiracji dopatrywać się należy w dramacie Przemysława Wojcieszka Made in Poland wystawionego w 2004 roku w teatrze legnickim przez autora. Anegdota tzw. blokowiska, a też i przestrzeń inscenizacji, dawnego supersamu, zainaugurowały nowy nurt w polskim teatrze. We wspomnianym nurcie mieści się publikowany w pierwszym wydaniu tekst Czesława Markiewicza. Z kolei Spuścizna Kozioła korzysta z inspiracji dramaturgii brytyjskiej i niemieckiej zapoczątkowanej w polskim teatrze inscenizacjami Sary Kane (Oczyszczeni) czy Shopping and Fucking Ravenhilla. Roman Pawłowski określił ją w wydanej przez siebie antologii[27] mianem „pokolenia porno”. Ale są również dramaty inspirowane historią regionu, czy jak to często się określa, dziejami małej ojczyzny. Taki charakter ma tekst Pokropek Ireneusza Kozioła oraz Obudzone miasto Wojciecha Śmigielskiego. Przywracają one naszej pamięci rok 1960, czyli tzw. Wydarzenia Zielonogórskie, porównywane często przez historyków do Wydarzeń Poznańskiego Czerwca 1956 roku. Inny z kolei, ale mieszczący się w omawianej kategorii, tekst Zapach żużla sięga do biografii tzw. ikon regionu, osób nieprzeciętnych, ich życiorysu. W tym nurcie mieści się też Stilon czy Papusza. Mariusz Puchalski (pseudonim Wisława Szekspyra), aktor Teatru Nowego w Poznaniu, trafił do Lubuskiego Teatru jako autor tekstu do spektaklu kabaretowego Dyrektor kazał zrobić kabaret[28]. Powstał wtedy Kabaret Pod Leonem Lubuskiego Teatru, który działał w Salonie Artystycznym Stańczyk. W pierwszym wydaniu Antologii pomieściłem też groteskę CHamlet, czyli co się dzieje w państwie duńskim, napisaną także dla Kabaretu Pod Leonem Lubuskiego Teatru. Doświadczenia Mariusza Puchalskiego kontynuuje obecnie Halina Bohuta-Stąpel[29]. Opracowała Legendę o świdnickich dębach oraz napisała słowa i skomponowała muzykę do towarzyszącej jej ballady. Przetłumaczyła też z języka niemieckiego teksty zielonogórskiego twórcy kabaretowego Ottona Juliusa Bierbauma. Spod jej pióra wyszedł także scenariusz filmowej komedii muzycznej pt. 33 minuty w Zielonej Górze, czyli w połowie drogi, opartej na oryginalnym tekście XIX-wiecznego śląskiego twórcy, dramaturga, aktora i poety romantyzmu Karla von Holteia (1798-1880) oraz tłumaczenie utworu scenicznego. Wydanie limitowane zawiera wstęp tłumaczki, prolog, przekład oraz piosenki, ich zapis nutowy. Tekst zrecenzował regionalista Stanisław Rogala. Halina Bohuta-Stąpel jest też autorką dramatu Świat według Kayli, spektakl familijny (12 scen), który zamieszczono w Antologii dramatu zielonogórskiego. Warto wspomnieć o jeszcze jednym tekście okolicznościowym, pełnym humoru dialogowanym zapisie historii Lubuskiego Teatru autorstwa Edwarda Mincera z okazji 50-lecia powstania sceny zawodowej w Zielonej Górze[30]. Tekstem, zamieszczonym w pierwszym wydaniu Antologii, który nie trafił na deski sceniczne, jest utwór O Wandzie, która chciała Niemca, autorstwa znanego zielonogórskiego poety, prozaika i krytyka literackiego Czesława Markiewicza. Nie oznacza to jednak, że tekst ten nie trafił do rąk reżysera i kto wie, czy gdyby nie przedwczesna śmierć Piotra Łazarkiewicza, bo o nim mówimy, nie znalazłby się na scenie. W roku 2007, podczas 9. edycji Festiwalu Współczesnego Dramatu Rewizje.pl, w ramach prowadzonych tam cyklicznych otwartych prób czytanych, Piotr Łazarkiewicz przeprowadził taką próbę. Janusz Łastowiecki w recenzji pierwszego wydania Antologii upomniał się o obecność jeszcze innych, konkretnych tekstów w zbiorze, pisał:Myślę też, że znalazłoby się jeszcze dwóch autorów, których można by tutaj uwzględnić. Zwłaszcza że Andrzej Buck rozszerza pojęcie „dramatu lubuskiego” w posłowiu o „tekst powstały na zamówienie instytucji kultury, która ma swoją siedzibę na Ziemi Lubuskiej”. Brakuje mi w tym zbiorze lekkiego tonu z dramatów Marka Zgaińskiego. Nie ma wybitnej realizacji Zabijania Gomułki według prozy Pilcha w reż. Jacka Głomba czy najnowszej Trash story Magdy Fertacz w reżyserii Marcina Libera (z tym, że ta sztuka miała swoją premierę w lubuskim teatrze dopiero w 2012, niemniej od 2008 roku istniejąca już w post-niemieckiej świadomości lubuskich widzów teatralnych)[31].
Warto zastanowić się nad powyższymi sugestiami. Adaptacja Tysiąca spokojnych miast Jerzego Pilcha (premiera za dyrekcji Andrzeja Bucka: 21 kwietnia 2007, później w Legnicy) wymagałaby z pewnością nie tylko zgody autora adaptacji Roberta Urbańskiego, ale i spadkobierców Pilcha. Trash story z kolei również zasługuje na uwagę ze względu na procesy adaptacyjne pogranicza i ludności tu mieszkającej. W programie wydanym z okazji premiery Trash story Magdy Fertacz w reżyserii Marcina Libera czytamy:Tematem naszego przedstawienia jest pamięć. Pamięć o tych, którzy mieszkali tu przed nami. Mieszkali w domach, w których teraz mieszkamy MY. ICH już nie ma. Zostały ślady: listy, fotografie, przedmioty codziennego użytku, meble, domy i groby. Ta historia nie jest osobna, historia jest wspólna. Pamiętajmy o tym[32].
Cytowany tam jest fragment sztuki, który dopełnia i uzasadnia sugestię recenzenta:Ten dom jest przeklęty… na grobach sobie życie układać… Ojciec kopał… za budą… chciał ziemi trochę do podsypania pomidorów… jakąś szmatę wyciągnął… potem całe ciało… malutka taka blondyneczka…, ojciec do lasu wyniósł… świeczkę mama zapaliła. Nie mogliśmy zapomnieć. Nie da się zapomnieć… A zapomnieliśmy[33].
7.
Antologia dramatu zielonogórskiego nawiązywała do poprzednich zbiorów zawierających teksty dramaturgiczne zielonogórskich autorów. Jeszcze raz podkreślamy, że dominuje tu twórczość Iwony Kusiak, zielonogórzanki, mieszkającej w Zielonej Górze, choć jej sztuki wystawiał poza Płockiem i Czeskim Cieszynem przede wszystkim teatr gorzowski.
W zbiorze znalazł się tekst Jolanty Fainstein Mama ma szorstkie ręce (dramat w II aktach, publikowany też w samodzielnym wydawnictwie), nominowany w gliwickiej Nagrodzie Dramaturgicznej im. Tadeusza Różewicza. To najważniejszy debiut dramaturgiczny w ostatnim czasie.
Jego czytanie miało miejsce 12 stycznia 2023 roku w „Czytelni Dramatu” Biblioteki Norwida.
Ten tekst, wydany przez Wydawnictwo Pro Libris, recenzowała w kwartalniku „Pro Libris” Joanna Marcinkowska[34]. W styczniu 2023 roku w „Czytelni Dramatu” został przeczytany drugi akt dramatu. Czytanie reżyserował Zdzisław Wardejn, a wystąpili
aktorzy: Elżbieta Donimirska, Janusz Młyński, Joanna Koc, Ewa Dobrucka, Daniel Zawada, Artur Beling, Beata Beling. Muzykę na żywo realizował Jakub Gościniak. Nowy projekt autorki, zatytułowany Balony, potwierdza zarówno budowaną przez nią pozycję jako dramaturga, jak i indywidualny sposób kształtowania przestrzeni dramaturgicznej.
Lech Mackiewicz, aktor i reżyser, pracował w Lubuskim Teatrze, obecnie jest zatrudniony w Teatrze Miejskim w Gliwicach. Pracował też m.in. w Teatrze im. Jaracza w Łodzi i Teatrze Dramatycznym w Warszawie. W 1985 roku, przebywając w Australii, założył własny teatr Auto Da Fe, którego spektakle były grane na międzynarodowych festiwalach. Pisze i wystawia swoje sztuki zarówno w języku angielskim, jak i polskim. Jego dramaty były publikowane i wystawiane w Australii. W antologiach opublikowane zostały dwa teksty jego autorstwa, Do Ciebie mówię, Dzień dziecka.
Gunnar Hayen (właściwie Artur Beling) z kolei jest autorem dramatu Trzy świnki, który jest już po próbie czytanej w „Czytelni Dramatu” Lubuskiego Laboratorium Książki (22 marca 2023), a premierę miał w 2015 roku (26 listopada) w Teatrze Rozrywki Trójkąt w reżyserii autora (obsada: B. Beling, M. Weigelt, A. Beling, S. Krzywiźniak, M. Wasilewski).
Paulina Korzeniewska (Lubuski Wawrzyn Literacki 2016) w 2006 ogłosiła arkusz poetycki Tu można tylko latać, a w 2011 – debiutancką książkę Usta Vivien Leigh. W 2022 roku nakładem Wydawnictwa Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu ukazał się tom Mnie. Migdałki zaś to jej debiut dramatyczny.
Halina Bohuta-Stąpel, o której pisałem wcześniej w kontekście Antologii dramatu lubuskiego (2022), jest autorką dramatu Świat według Kayli, spektakl familijny (12 scen) prezentowanego w antologii. Również ten tytuł miał swoją premierę w formule próby czytanej w „Czytelni Dramatu” LLK Biblioteki Norwida (czytali: Elżbieta Donimirska, Beata Beling, Robert Kuraś, Artur Beling, Władysław Edelman).
Konrad Pruszyński natomiast, ze sztuką Akcja Hiacynt, reprezentuje młodsze pokolenie dramaturgów lubuskich (1997). Fragmenty dramatu publikował w kwartalniku „Pro Libris” (2023 nr 3/84, s. 87-92). Wcześniej w „Pegazie Lubuskim” 2022, nr 4 (Brothers in Love). Autor jest aktorem, dramaturgiem i teatrologiem, twórcą Teatru Mostów, współpracuje z Teatrem Modrzejewskiej w Legnicy i Teatrem Osterwy w Gorzowie. Debiutancką premierą Konrada Pruszyńskiego była sztuka Jestem czysty w reżyserii Bogumiły Jędrzejczyk (2021). W repertuarze teatralny znalazły się teksty: Romantyczki (2023) i WERTER.PL (2023).
W nurcie propozycji z Antologii dramatu lubuskiego, które reprezentowała twórczość aktora Teatru Nowego w Poznaniu, reżysera i autora tekstów kabaretowych Mariusza Puchalskiego, mieści się tekst Haliny Bohuty-Stąpel Romea i Julii tragedia prawdziwa.
Odrębną propozycją jest scenariusz Mirosławy Szott Zgasić światła świata oparty na poezji laureata Wawrzynu Literackiego 2022 w kategorii poezji, Michała Banaszaka. Dokładniej chodzi o tom EXIT (w roli Boga wystąpił Edward Gramont, w roli Pasażera – Wojciech Romańczyk, muzyka – Andrzej Izdebski, reżyseria dźwięku – Janusz Łastowiecki, światło – Jakub Bartusz).
8.
Na tzw. rynku lubuskiej dramaturgii pojawiają się nieustannie nowe nazwiska. Takim spektakularnym przykładem jest wspomniany debiut dramaturgiczny Jolanty Fainstein, która w 2022 roku zaistniała sztuką Mama ma szorstkie ręce[35]. Z drugiej strony, pojawiają się nowe tytuły w ugruntowanej literacko i teatralnie twórczości Iwony Kusiak (Wiedźmy, Marsz, marsz, Owca odważna, No make up). Także znakomity Baszert, wystawiony w gorzowskim Teatrze im. Juliusza Osterwy, został napisany przez zielonogórzankę. Warto odnotować, że w 2024 roku Teatr Osterwy wystawił najnowszy monodram Iwony Kusiak No make up, napisany specjalnie dla aktorki Karoliny Miłkowskiej (w reżyserii Magdy Skiby).
Ale to nie koniec listy lubuskich dramaturgów. W „Czytelni Dramatu” debiutują kolejne nazwiska, np. Alicja Łukasik-Ścigaj dramatem Dni powszednie, czyli materiał do zbudowania dramatu rozpisanego na dwa głosy w reżyserii Lecha Mackiewicza. Ta urodzona w 1993 roku w Gorzowie Wlkp. absolwentka filologii polskiej Uniwersytetu Warszawskiego w 2010 roku zadebiutowała tomikiem Przebudzenie, za który otrzymała wyróżnienie w kategorii debiut w konkursie Lubuski Wawrzyn Literacki. Alicja Łukasik-Ścigaj jest też laureatką kilku innych nagród: w 2020 roku zdobyła pierwsze miejsce w konkursie Pisanie Dobre na Chandrę w kategorii „proza” za opowiadanie Jasieczki/więzy krwi; dwukrotnie znalazła się w półfinale
Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej, a w 2017 roku została nagrodzona za Dni powszednie w konkursie dramaturgicznym Metafory Rzeczywistości organizowanym przez Teatr Polski w Poznaniu. Publikowała w antologiach i czasopismach kulturalnych, w tym w czasopiśmie „Dialog”. Dramat Alicji Łukasik-Ścigaj Dni powszednie, czyli materiał do zbudowania dramatu rozpisanego na dwa głosy to utwór opowiadający o doświadczeniu pokoleniowym, jakim jest przeprowadzka z małej miejscowości do dużego miasta, próbie odnalezienia się w nowych warunkach. Bohaterki na początku są zachwycone wszystkim. Niestety z czasem przestają się cieszyć, a wstyd przed powrotem w rodzinne strony nie pozwala im na przeprowadzkę. Niemożność odnalezienia się w nowym miejscu powoduje, że kobiety coraz częściej odwiedzają szpitale psychiatryczne.
Na dostrzeżenie zasługuje także inny autor, który objawił się jako dramaturg. Mam tu na myśli byłego redaktora „Politechnika”, prozaika Andrzeja Sienkiewicza. Opracował on dramat Kocina w śmietanie[36], którego fragment został opublikowany w kwartalniku „Pro Libris”.
9.
Świadomie zrezygnowałem w przywoływanych publikacjach z zamieszczania interpretacji publikowanych dramatów, pozostawiając to przyszłym inscenizatorom i reżyserom, a też widzom i krytykom teatralnym. Swoje refleksje pomieściłem na portalu e-teatr, a także w innych wydawnictwach, m.in w artykule Dramat lubuski w poetyce przestrzeni otwartej i postindustrialnej[37], a ich przedruki zgromadzono m.in. w tomie Teatr małej ojczyzny[38].
[1] Antologia dramatu lubuskiego, teksty wybrał, posłowiem i notami biograficznymi opatrzył A. Buck, Zielona Góra 2011.
[2] Antologia dramatu lubuskiego, wydanie II, uzupełnione, pod red. A. Bucka, Zielona Góra 2022.
[3] Moment wejścia. Almanach młodej poezji Ziemi Lubuskiej, red. A.K. Waśkiewicz, Poznań 1976.
[4] Rozpoznani spośród. Almanach młodej poezji zielonogórskiej1976-1996, red. C. Markiewicz, Zielona Góra 1997.
[5] I wspomnisz, i pomyślisz o mnie…, red. J. Koniusz i R. Rudiak, Zielona Góra 2011.
[6] Zielone krajobrazy: antologia prozy pisarzy Ziemi Lubuskiej, red. A.K. Waśkiewicz, Poznań 1975.
[7] M. Turski, Takie to były czasy, Zielona Góra 1973.
[8] kid, Prawdziwe oblicze – odsłona druga, „Gazeta Lubuska” 1995, nr 45 z 20 lutego.
[9] syl, Benefis pani Janiny, „Gazeta Lubuska” 1998, nr 18, s. 16.
[10] https://bip.zielonagora.pl/system/obj/71766_REJESTR.pdf [dostęp: 30 grudnia 1997].
[11] Z. Łukaszewicz, Irena Kubicka, [w:] Mój alfabet albo prztyczki i potyczki, Warszawa – Zielona Góra 1993, s. 97-99.
[12] I. Kubicka, A. Zatrybówna, Ocalenie, Warszawa 1962.
[13] J. Łastowiecki, Specyfika odbioru słuchowiska radiowego (na przykładzie polskich realizacji gatunku), Toruń 2019.
[14] Zob. „Bibliotekarz Gorzowski” 2021, nr 2, s. 4-15.
[15] „Zeszyty Teatralne” 1997, nr 207.
[16] „Zeszyty Teatralne” 1997, nr 234.
[17] Zob. www.mojteatr.pl.
[18] „Zeszyty Teatralne” 2006, nr 265.
[19] „Zeszyty Teatralne” 2007, nr 273.
[20] „Dialog” wrzesień 2006, nr 9.
[21] A. Buck, Dramat lubuski w kontekście rekonstrukcji historii i przestrzeni lokalnych, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach” 2015, nr 3296: Teatr historii lokalnych w Europie Środkowej, s. 105-124; tegoż, Teatr małej ojczyzny. Szkice do dziejów Lubuskiego Teatru 1951-2010, Zielona Góra 2021.
[22] Program do premiery I. Kusiak, Zapach żużla (marzec 2010).
[23] J. Łastowiecki, „Przez wieś ojca i matki boskiej ceglanej”, czyli reanimacja zielonogórskiego teatru wyobraźni, „Pro Libris” 2023, nr 5 (86), s. 77-81.
[24] Tegoż, Czytelnia dramatu – kilka słów o cyklu Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im Cypriana Norwida w Zielonej Górze, „Filologia Polska” 2023, s. 273-278.
[25] A. Buck, Teatr „małej Ojczyzny”. Szkice do dziejów Lubuskiego Teatru 1951-2010, Zielona Góra 2019, s. 429-442.
[26] Por. Z. Raszewski, Partytura teatralna, [w:] Wprowadzenie do nauki o teatrze. Dramat – teatr, t. 1, red. J. Degler, Wrocław 1976.
[27] Made in Poland. Dziewięć sztuk teatralnych z Polski w wyborze Romana Pawłowskiego, red. H. Sułek, Kraków 2006; R. Pawłowski, Dramaturgia niemoralnego niepokoju, [w:] tamże, s. 5-11; Pokolenie Porno i inne niesmaczne utwory teatralne. Antologia najnowszego dramatu polskiego w wyborze R. Pawłowskiego, wstęp R. Pawłowski, Kraków 2004.
[28] I. Kiec, Dyrektor kazał zrobić kabaret! Pod Leooooooonem!, [w:] tejże, Wyprzedaż teatru w ręce błazna i arlekina czyli o kabarecie, Poznań 2001.
[29] Szacun, panie Jurandot! Ballady podwórkowe na wesoło, Zielona Góra 2018.
[30] 50 lat minęło… szopka pióra Edwarda Mincera, red. A. Buck, Zielona Góra 2001.
[31] J. Łastowiecki, Obywatele świata z odzysku, „Pro Libris” 2013, nr 1 (42).
[32] „Zeszyty Teatralne” 2014, nr 307.
[33] M. Fertacz, Trash Story, fragment sztuki.
[34] Por. J. Marcinkowska, My, dzieci z bloków, „Pro Libris” 2023, nr 3, s. 133-135.
[35] J. Fainstein, Mama ma szorstkie ręce. Dramat w II aktach, Zielona Góra 2023.
[36] Zob. „Pro Libris” 2024, nr 2 (88), s. 47-52.
[37] A. Buck, Dramat lubuski w kontekście rekonstrukcji historii i przestrzeni lokalnych, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach” 2015, nr 3296: Teatr historii lokalnych w Europie Środkowej, s. 105-124.
[38] Tegoż, Teatr małej ojczyzny. Szkice do dziejów Lubuskiego Teatru 1951-2010, Zielona Góra 2021.