do Kargowej Jana Nowickiego właśnie w towarzystwie innego aktora, nierozerwalnie związanego z wszystkimi dotychczasowymi edycjami Kozzi – Lecha Dyblika. Prowadzoną wtedy rozmowę, a głównie samochodowy monolog pana Jana nagrał redaktor Janusz Życzkowski z Radia Zachód. Aktor ubarwił wtedy anegdotami kargowską, festiwalową galę, spotykał się m.in. z czytelnikami Dyskusyjnych Klubów Książki, promując wydaną wtedy swoją książkę Białe walce.

Wtorkowy wieczór wspomnień, 4 czerwca, uświetniony został bogatą w szczegóły, cytaty i zdjęcia prezentację przygotowaną przez pasjonata filmowego Bartosza Kuświka, dyrektora Biblioteki w Iłowej. Ubiegłoroczne wydanie Kozzi, którego patronem był m.in. reżyser Sylwester Chęciński, zawierało wspomnienie o zmarłym reżyserze, również przygotowane przez Bartosza Kuświka. Na zakończenie tegorocznej – poświęconej Janowi Nowickiemu – wieczornicy widzowie mogli obejrzeć doskonały, właściwie należący już do klasyki film Jacka Bławuta Jeszcze nie wieczór, chyba z czasem wciąż zyskujący na swej wymowie. Obraz z bardzo charakterystyczną rolą Jana Nowickiego. W kuluarowej rozmowie wracaliśmy wspomnieniami do świetnej obsady tego filmu i wielu anegdot opowiedzianych Łukaszowi Maciejewskiemu, pełniącemu funkcję konsultanta programowego dyrektora artystycznego, dra Andrzeja Bucka. Były to wyborne historie dla wszystkich zainteresowanych dziejami polskich scen teatralnych i planów filmowych sprzed lat. Wywiady z niektórymi gwiazdami tego filmu przeprowadził Łukasz Maciejewski i zawarł je w książkach z serii Aktorki.

Środowy dzień, 5 czerwca, to „Forpoczta” nr 2. Poświęcona została głównemu (corocznemu) patronowi festiwalu, Maciejowi Kozłowskiemu. Zaczął ją poranny seans filmowy z gwiazdą. Po południu natomiast odbył się koncert przygotowany przez studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego pod kierownictwem prof. Marzanny Rudnickiej. Młodzież brawurowo wykonała oscarowe piosenki filmowe, był mozartowski utwór operowy, muzyka z polskich i zagranicznych filmów. Muzyczny wieczór zainicjowała żartobliwa piosenka Elektrycznych Gitar z filmu Kiler Juliusza Machulskiego. Konferansjer koncertu wspomniał Janusza Rewińskiego, najzabawniejszą chyba postać tej komedii, gdyż – niestety – w dniu koncertu dotarła smutna wiadomość o jego śmierci. Wśród gości na widowni był obecny aktor i reżyser Zdzisław Wardejn wraz z małżonką Małgorzatą Pritulak. Wardejn kilkukrotnie gościł na Festiwalu, a to prowadząc warsztaty aktorskie, a to będąc współwykonawcą interpretacji gombrowiczowskiej Iwony księżniczki Burgunda, innym razem, wraz z Grażyną Błęcką-Kolską, promując jeden z sequeli komedii Kogel-Mogel. I tak rodzi się anegdota. Konferansjer studenckiego koncertu opowiadał o „dokonaniach” czy też osiągnięciach tytułu Kogel-Mogel 3, tj. nominacji do antynagrody „Węże”, nie zdając sobie pewnie sprawy z faktu, że na widowni jest obecny jeden z głównych bohaterów serii o docencie Wolańskim i Kasi.

Po koncercie pokazano skrócony zapis pierwszej, kargowskiej edycji Kozzi Gangsta Film, nakręcony przez Jacka Katarzyńskiego. Niektórzy z uczestników tamtych wydarzeń mogli się zobaczyć na ekranie, kilka słów o Kozzim powiedział Zbigniew Hołdys (pomysłodawca pierwotnej nazwy festiwalu, kolega Kozłowskiego). Festiwalowy klip prezentowali dzisiejsi gwiazdorzy sceny jazzowej, świetny skrzypek – Adam Bałdych oraz kompozytor, m.in. muzyki filmowej do filmu Chłopi, L.U.C Łukasz Rostkowski. Asumpt do opowiedzenia anegdoty z reżyserem Krzysztofem Zanussim dała Łukaszowi Maciejewskiemu sławetna, noszona przez niego w Kargowej koszulka z nadrukiem „Where’s the party?”. Dyrektor Buck zaprosił do rozmowy o patronie, Maćku Kozłowskim wicemarszałka Województwa Lubuskiego Sebastiana Ciemnoczołowskiego (niegdysiejszego burmistrza Kargowej, pomysłodawcę zorganizowania tamże festiwalu filmowego imienia M. Kozłowskiego), Zdzisława Wardejna, który to, jak się okazało w rozmowie, był wykładowcą Akademii Teatralnej, a jego studentem był Maciej zwany Kozzim, krytyka Łukasza Maciejewskiego, który opowiedział o scenicznej karierze Kozłowskiego w teatrze poznańskim, a potem w stołecznym Teatrze Narodowym. Bartosz Kuświk wspominał o zaangażowaniu Kozziego w organizację polskiej reprezentacji piłkarskiej bezdomnych, Sebastian Ciemnoczołowski przypomniał rozegrany podczas pierwszego Kozzi Gangsta Film mecz pomiędzy drużyną polskich artystów a drużyną bezdomnych. Wielu popularnych aktorów przyjechało wtedy na mecz do Kargowej. Byli też znani piłkarze i trenerzy. We wspomnieniach z kargowskich edycji Festiwalu padały nazwiska m.in. Buczkowskiego, Mikulskiego, Szapołowskiej, ale też było przypominanie nieznośnego upału, niezwykłych miejsc festiwalowych, wśród których najbardziej w pamięci utkwił dworzec kolejowy, będący świadkiem wielu nocnych koncertów, monodramów, warsztatów aktorskich. Mówiła o nim dziennikarka
TVP Gorzów Wielkopolski, prowadząca sobotnią galę, a w 2012 roku wolontariuszka Kozzi Gangsta Film. Wspominano stare kino Światowid (przerobione później na mediatekę), świetny i obszerny namiot festiwalowy z kawiarnią, restaurację Maraton, salę ratuszową i to, że każde z festiwalowych miejsc miało swoją nazwę, związaną z tytułem filmu, było Deja vu, jak u Machulskiego, byli Gangsterzy i Filantropi i wiele innych. Wspominano pozytywne cechy Kozłowskiego i jego dumę z małej ojczyzny: podkreślał, skąd się wywodzi, pomagał dzieciom nabrać wiary w siebie, spełniał ich podróżnicze marzenia. Stworzył reprezentację bezdomnych w piłce nożnej i pomagał w ich wyjazdach na międzynarodowe spotkania sportowe. Po rozmowie pokazany został pierwszy, startujący w konkursie głównym KFF, a także w konkursie o nagrodę publiczności film Sławomira Fabickiego Lęk z kreacjami aktorskimi Magdaleny Cieleckiej i Marty Nieradkiewicz. Historia wprawdzie nienowa (w 2017 roku zobaczyć można było film o zbliżonej tematyce z rolami Alicii Vikander i Evy Green pt. Euforia, w reż. Lisy Langseth), jednakże polski tytuł wydaje się być dziełem wzbudzającym więcej emocji. Potwierdził to również werdykt Rady Artystycznej tegorocznego festiwalu, reżyser Lęku Sławomir Fabicki zdobył Nagrodę Główną KLAPS 2024 dla najlepszego filmu polskiego z lat 2023-2024. Wśród obsady Lęku znajduje się Robert Gulaczyk, który przyjął zaproszenie na tegoroczny Festiwal Filmu Teatru i Książki (wcześniej był również na Festiwalu, prezentując film Twój Vincent), a także Lech Mackiewicz – kiedyś aktor i reżyser Teatru Lubuskiego (na jednej z poprzednich edycji Kozzi czytana była jego sztuka, a w tym roku wyreżyserował czytanie performatywne prezentowane w „Postscriptum” do KFF).

Trzeci, a oficjalnie pierwszy dzień Festiwalu, 6 czerwca, rozpoczął się filmem Miało cię nie być Jakuba Michalczuka, startującym w konkursie Grand Prix. Wyświetlany zaraz po nim niemiecki film Kiedy znów będzie tak, jak nigdy nie było w reżyserii Soni Heiss reprezentował coroczny nurt „Kino znad Granicy”. Później prezentowana była Tonia Marcina Bortkiewicza, a po filmie Łukasz Maciejewski rozmawiał z reżyserem oraz gwiazdą filmu, grającą babcię Wandeczkę, Małgorzatą Zajączkowską. Aktorka opowiedziała również o swojej najnowszej amerykańskiej przygodzie, głównej roli w obrazie produkcji USA Late bloomers, prezentowanym przedpremierowo na KFF. Artystce towarzyszyła psia przyjaciółka, piękna Fiffi. Tu znów przypomina się kargowskie wspomnienie – Janusz Chabior goszczący na Kozzi Gangsta Film wraz ze swoim przyjacielem, wiernym trójnogim kundelkiem Batmanem.

W studiu festiwalowym ciekawą rozmowę o Toni z reżyserem filmu, a zarazem ojcem młodocianej aktorki Marianny przeprowadziła Magdalena Faron.

Festiwalowy wieczór w Zielonej Górze zakończył się projekcją thrillera Polowanie Pawła Chmielewskiego, startującego w konkursie głównym Festiwalu, pokazywanego w nurcie kryminalnym „Kozzi Gangsta Film”, a dodatkowo interesującego za sprawą nominacji Artura Barcisia za rolę drugoplanową do nagrody im. Macieja Kozłowskiego. Po filmie widzowie mieli możliwość wysłuchać rozmowy Łukasza Maciejewskiego z Arturem Barcisiem.

Przy tej okazji warto nadmienić, że od kilku edycji jedna z głównych idei Festiwalu, czyli docenienie ról drugiego planu nabrała znaczenia. Doświadczony krytyk filmowy Łukasz Maciejewski nominuje na każdą edycję KFF pięcioro/pięciu aktorów z polskich produkcji filmowych z ostatnich dwóch lat, do nagrody za kreację drugoplanową, im. Macieja Kozłowskiego właśnie. Zwrócenie uwagi na aktorów drugiego planu to obok wielowątkowości tematycznej (film, teatr, książka, koncert) znak rozpoznawczy Festiwalu Filmu, Teatru i Książki.

Wydarzenia festiwalowe rozgrywają się często na kilku planach jednocześnie. 6 czerwca widzowie w Kargowej mieli sposobność posłuchać rozmowy dwóch Andrzejów o Kozzim: dyrektora GOK Andrzeja Wnęka i dyrektora Festiwalu dra Andrzeja Bucka. Później znany teatralny, filmowy i telewizyjny artysta porwał widownię w swoim słowno-muzycznym Artur Barciś Show, a następnie można było obejrzeć Polowanie.

Tego samego wieczoru na scenie pałacowej w Zatoniu miłośnicy teatru mieli okazję zobaczyć zaadaptowaną przez Andrzeja Bucka, a wyreżyserowaną przez Zdzisława Wardejna sztukę Pętla według Marka Hłaski, w formie czytania performatywnego. Jest to część festiwalowego projektu HŁASKOVER, poświęconego kolejnemu patronowi tej edycji, a zarazem jednemu z patronów roku 2024 w Polsce. Sztukę czytali aktorzy Lubuskiego Teatru: Wojciech Romańczyk, Romana Filipowska, Marta Frąckowiak, Robert Kuraś i Jerzy Kaczmarowski. Chłodną i ascetyczną atmosferę baru „Pod Orłem” uzupełniała woń świeżo skoszonej trawy z pobliskiego parku. Po spektaklu rozmowę z twórcami poprowadził dr Janusz Łastowiecki, koordynator cyklu „Czytelnia Dramatu” w Bibliotece Norwida.

7 czerwca przyniósł nowe wydarzenia w przestrzeniach festiwalowych. W kinie Norwid – Sobowtór. Doppelgänger Jana Holoubka, potem drugi obok Late bloomers obraz w serii „American Film Festival”, czyli Spadające gwiazdy (reż. Gabriel Bienczycki), z rolą Piotra Adamczyka. Piątkowe popołudnie zwabiło do kina Norwid wielu ludzi Lubuskiego Teatru, prezentowany był film Wariaci Jana Jakuba Kolskiego (nurt „Kozzi Gangsta Film”), z główną rolą dobrze znanej w Zielonej Górze Alicji Stasiewicz (do niedawna aktorki lokalnego teatru). Po filmie rozmowę z nią prowadził Łukasz Maciejewski, była okazja do zadawania pytań, wymiany myśli. Na sobotnim wydarzeniu – Gali Festiwalowej w imieniu reżysera aktorka ta odbierała nagrodę dla najlepszego filmu w nurcie kina akcji. Następnym filmem z tego nurtu był Figurant Roberta Glińskiego łączący zdjęcia archiwalne z fabułą. Za drugoplanową rolę księdza Michała Adrian Brząkała był nominowany do nagrody
im. Macieja Kozłowskiego (i tę nagrodę na Gali odebrał). Po filmie Łukasz Maciejewski rozmawiał z nim o pracy na planie i drodze aktorskiej. Późnym wieczorem, po seansie Chłopów D.K. oraz H. Welchman odbyła się rozmowa Łukasza Maciejewskiego z reymontowską Jagustynką, graną przez Dorotę Stalińską i Antkiem, czyli Robertem Gulaczykiem. Stalińska nominowana była do nagrody im. Macieja Kozłowskiego, jednakże ku jej zaskoczeniu – nie tę nagrodę na Gali odebrała, o czym za chwilę. A na zakończenie wieczoru mieszkańcy Kargowej i goście obejrzeli klasyka z rolą główną Macieja Kozłowskiego – Miasto prywatne Jacka Skalskiego.

Zatonie przyciągnęło miłośników teatru i dramatów autorstwa Iwony Kusiak spektaklem No make up. One woman show, w reżyserii Magdaleny Skiby, a w brawurowym wykonaniu gorzowskiej aktorki Karoliny Miłkowskiej. Pałacowe wnętrza do ostatniego miejsca wypełniły się widzami. W pospektaklowej rozmowie autorka, reżyserka i aktorka wspominały swą wieloletnią współpracę (to już trzeci wspólny monodram), dyrektor Andrzej Buck wymieniał sukcesy dramaturgiczne Iwony Kusiak, której teksty wydawane były dotychczas w lubuskich i zielonogórskich tomach zbiorowych, a niedługo mają się ukazać w osobnym tomie.

Sobota to przede wszystkim dzień Gali, ale też wielu ciekawych spotkań, wydarzeń, filmów. W Kargowej Kos w reżyserii jednego z najlepszych autorów filmowych młodego pokolenia – Pawła Maślony i spotkanie z aktorem drugiego planu w tym filmie – Łukaszem Simlatem. Drugie spotkanie aktora z widzami odbyło się po zielonogórskim seansie Kosa w kinie Norwid. W Zielonej Górze pokazano w nurcie sensacyjnym Świętego w reżyserii Sebastiana Buttnego, a po emisji Kosa i spotkaniu z Łukaszem Simlatem zajrzał na chwilę do Zielonej Góry również odtwórca roli Tadeusza Kościuszki – Jacek Braciak. Zatonie zapraszało na rozmowę z profesorem Jerzym Bralczykiem wokół jego ostatniej książki napisanej wspólnie z Arturem Mamcarzem Zdrowy język. Dla lekarza. Dla pacjenta. Rozmowę z gościem prowadziła Natalia Dyjas-Szatkowska.

I wreszcie długo oczekiwana Gala festiwalowa, na której odczytany miał być wypracowany przez Radę Artystyczną Festiwalu werdykt. W tym roku w skład Rady weszli: Łukasz Maciejewski – krytyk filmowy i teatralny, wykładowca akademicki Łódzkiej Filmówki, Bernd Buder – dyrektor FilmFestival Cottbus, Lech Dyblik – aktor, Beata Dzianowicz – reżyserka filmowa i laureatka ubiegłorocznego Grand Prix na KFF, prof. Radosław Domke – badacz myśli społecznej w filmie polskim, ksiądz prof. Andrzej Draguła – kulturoznawca, krytyk filmowy i teatralny oraz dyrektor Festiwalu dr Andrzej Buck – krytyk i historyk teatru. Transmitowana przez TVP Gorzów Wielkopolski i prowadzona przez dziennikarkę Natalię Grygianiec-Krysik i dyrektora festiwalu dra Andrzeja Bucka uroczystość znalazła swoje miejsce w pięknych wnętrzach świeżo odrestaurowanej piwnicy restauracji Srebrna Góra. W imieniu Rady Artystycznej laudacje dla laureatów poszczególnych kategorii wygłosił Łukasz Maciejewski. Głos zabierał również m.in. wicemarszałek Województwa Lubuskiego Sebastian Ciemnoczołowski.

Planowane jest również czytanie Pętli. Czy będzie to adaptacja, którą przygotował Pan 20 lat temu z myślą o spektaklu w reżyserii Zdzisława Wardejna? Czy wydarzenie to będzie przywoływać pamięć o tamtym przedstawieniu, będącym pierwszą i jak dotąd jedyną „przygodą” Lubuskiego Teatru z twórczością Hłaski? Czy w trakcie pracy nad adaptacją odwoływał się Pan wyłącznie do literackiego pierwowzoru? Czy też – w jakimś stopniu – do innych interpretacji tego opowiadania, chociażby do słynnej ekranizacji w reżyserii Wojciecha J. Hasa?

Hłasko był dla mojego pokolenia legendą. Na zajęciach ze studentami Uniwersytetu Wrocławskiego czytałem we fragmentach jego Cmentarze – z wydania podziemnego na tzw. małej poligrafii. Ekscytował mnie też Pierwszy krok w chmurach. Nie mniej silną inspiracją była dla mnie ekranowa wersja Pętli w reżyserii Hasa, urzekła mnie zwłaszcza scena w Barze pod Orłem w kreacji Gustawa Holoubka i Tadeusza Fijewskiego. Co prawda, zaprzątał mnie wówczas niezwykle ważny projekt pn. Scena Młodych Reżyserów i Nowej Dramaturgii, w ramach którego wystawialiśmy w Lubuskim Teatrze m.in. Powrót, Koronację, Opowieści o zwyczajnym szaleństwie, Czaszkę z Connemara, Halo nazi! Jednak Hłasko też był istotny, choć trudno dostępny lekturowo. Punktem wyjścia do rozważań nad fenomenem twórczości Marka Hłaski jest pytanie o znaczenie prozy tego autora, odczytywanej na rozmaite sposoby. Pytamy np. o literackich „sąsiadów” pisarza – polskich i zagranicznych, towarzyskich i politycznych, w kraju i na emigracji. Zastanawiamy się nad naukową i publicystyczną hłaskologią, a zwracając uwagę na historię edycji prozy Hłaski, nie zapominamy, że prowadził on bogatą korespondencję, a ta kierowana do niego pozostaje wciąż rozproszona. Osobne miejsce zajmuje relacja Hłaski z filmem albo też filmu z Hłaską. Mówimy o legendzie czy może pseudolegendzie Hłaski, jednocześnie unikając zamykania go w niej na klucz. Zastanawiamy się nad relacją pisarza z Warszawą i miejscem, które zajmowała w jego twórczości.

Trochę odbiegłem od zadanego pytania, przepraszam… Tak, planowany jest tzw. czytany teatr: Hłasko performatywny, otwarta próba czytana nawiązująca do spektaklu Pętla z roku 2003 w mojej adaptacji, w reżyserii Zdzisława Wardejna. Mam nadzieję, że uda się skompletować ekipę aktorską jak przed laty – z aktorskim udziałem Marty Artymiak, Kingi Kaszewskiej, Artura Belinga i Wojtka Czarnoty.

kwestionariuszu, to zapewne nie napisałby, że jest „jednym z najwybitniejszych matematyków wszechczasów” lub „jednym z najwybitniejszych fizyków”, lecz właśnie raczej, że jest alchemikiem. Grał w to, co umiał grać. Może dzisiaj nie mamy twardej podstawy intelektualnej do syntezy nauk ścisłych i sztuki, ale to nie znaczy, że nie powinniśmy szukać. Na pewno nie stracimy. Warto podkreślić, że ta nieprzekraczalna przepaść pomiędzy naukami ścisłymi i sztuką jest bardziej odczuwalna w „naszym kręgu kulturowym”. W krajach anglosaskich istnieją poważne czasopisma naukowe, w których ukazują się wyniki badań nad taką syntezą. Podam dwa przykłady: „Journal of Mathematics and the Arts” i „Journal of Humanistic Mathematics”. Chcę poszukiwać całości w złożoności, bo poszukiwaniem samej złożoności się zmęczyłem. Będziemy rozumieć świat, gdy połączymy różne spojrzenia i różne poziomy jego przetworzenia. Zarówno nauki ścisłe, w tym matematyka, jak i humanistyka, w tym literatura, są sposobami przetworzenia tego, co wiemy o świecie. Zwolennicy ewolucji powiedzieliby, że są sposobami przystosowania się naszych umysłów do świata. Tym więcej z tego świata zrozumiemy, im bardziej będziemy potrafili dokonać syntezy różnych, czasami odległych od siebie spojrzeń. O takiej syntezie pisał np. Edward Stachura (1937-1979) we Wszystko jest poezja w fenomenalnych dyskusjach z biofizykiem. Tym biofizykiem (Stachura konsekwentnie używa formy męskiej) była Barbara Czochralska (1928-2020), profesor chemii z Uniwersytetu Warszawskiego^[1] Z książki Wszystko jest poezja pochodzi bardzo trafne określenie nauki (rozumianej jako science): „Jeżeli optymalnym opisem naukowym jest znak matematyczny, a nauka poprzez uogólnienie zdąża do opisywania zjawisk w formie najprostszej i, stale wiążąc nowymi relacjami różne dziedziny, zagęszcza swoją strukturę – to można sobie wyobrazić naukę przyszłości jako punkt o skomplikowanym ruchomym wnętrzu. Wnętrze tego punktu coraz bardziej się komplikuje i coraz bardziej zagęszcza. Sam punkt, zawierając w sobie jakiś obraz świata, jest w stosunku do świata przesunięty. Ostrość tego obrazu jest słaba, choć trudno to stwierdzić, ponieważ nie znamy innego intelektualnego obrazu świata. Można również nazwać naukę zamglonym okiem świata”. Zarówno sztuka, jak i nauka przetwarzają naszą wiedzę, nasze doświadczenia i nasze intuicje dotyczące świata. Przetwarzają w zupełnie inny sposób i zapewne inne elementy rzeczywistości. Niemniej mogą się dopełniać. Warto więc poszukiwać.

Jak to może wyglądać w praktyce?

Przenikania mogą być bardzo głębokie. Jest to temat na długie rozważania. Podam więc tylko jeden przykład. Bardzo ciekawe są dokonania francuskiej grupy literackiej Oulipo, powstałej w Paryżu w latach 60. ubiegłego stulecia. Za założycieli uważa się Raymonda Queneau (pisarza, poetę, wydawcę) i François Le Lionnais (inżyniera-chemika, matematyka, pisarza). Ten pierwszy zajmował się tzw. sekstyną – utworem literackim wymyślonym w XIII wieku w Prowansji – za jej wynalazcę uznaje się trubadura Arnaut Daniel. Analiza sekstyny i jej uogólnień (rzecz typowa w matematyce) doprowadziła do bardzo zaawansowanych matematycznych prac naukowych z teorii liczb. Co ciekawe, sam Queneau uczestniczył w tych badaniach. Dokonania tej bardzo ciekawej grupy to materiał na bardzo długą opowieść. Bardzo cieszę się, że utwory literackie grupy zaczęły się ukazywać ostatnio po polsku (za sprawą Wydawnictwa Lokator).

To jedno z moich ulubionych wydawnictw! Nie wyobrażam sobie być w Krakowie, odwiedzić Kazimierz i nie wejść do Lokatora. Ostatnio czytałam Księgę niepokoju Pessoi, wydaną tak wyjątkowo jak eseje Pereca. Wracając do powiązań, jest nurt kognitywistyczny w humanistyce, ale zawsze czuję się niezręcznie, kiedy np. językoznawcy wykorzystują nauki ścisłe w swoich badaniach (bo czuję, że sami sobie nie ufają). Nie spotkałam natomiast matematyka, który podjąłby się badań literaturoznawczych (w tę stronę byłoby chyba łatwiej?).

To jest temat na długą opowieść i może opasłą monografię, a i pewnie habilitację na tym można zrobić, choć nie wiem z jakiej dziedziny. Pierwszym przykładem są artykuły w wymienionych wcześniej czasopismach. Kolejnym jest wspomniana przed chwilą grupa Oulipo. Ich działania to było stosowanie zasad matematycznych do konstrukcji dzieł literackich. W szczególności uwielbiali kombinatorykę. Tu pojawia się ciekawy problem. Powszechnie uważa się, że poeta jest wolny w swoim wyrazie – może pisać, co chce i jak chce. Matematyk ma ograniczone pole manewru – musi posługiwać się ustalonymi regułami. Działania grupy Oulipo w literaturze pokazują, że formalne ograniczenia dają ciekawe możliwości nowego wyrazu. Tak naprawdę w ograniczeniach ukazuje się geniusz. Wyobraź sobie książkę napisaną po francusku bez użycia litery „e” (najczęściej występującej w języku francuskim) – zrobił tak wspomniany Georges Perec w Zniknięciu (w szczególności polecam komentarze polskich tłumaczy tej książki). Dodatkowo takie formalne ograniczenia mają istotną motywację. Z drugiej strony poszukiwania intelektualne Oulipowców były bazą do rozwoju teorii matematycznych, jak ta z teorii liczb, o której wspomniałem. Zatem relacja matematyki i literatury była tu podobna, może tylko z odrobiną przesady, do relacji pomiędzy matematyką i fizyką, które bez siebie istnieć, jak wiadomo, nie mogą. W telegraficznym skrócie można tu dorzucić Lwa Tołstoja z jego „całką historii” w Wojnie i pokoju. Niestety XIX-wieczny tłumacz polski (obecnie korzystamy z uwspółcześnionego tłumaczenia XIX-wiecznego) raczej nie przyłożył się do oddania w sposób zrozumiały idei Tołstoja – na szczęście tłumaczenie angielskie można znaleźć online (nie byłem tak zawzięty, by czytać po rosyjsku). Można wymienić Roberta Musila (1880-1942) i na przykład jego książkę Niepokoje wychowanka Törlessa (Die Verwirrungen des Zöglings Törless, 1906, wyd. pol. 1965), gdzie matematyka (liczby zespolone) odgrywa pewną rolę oraz np. inną jego książkę – Człowiek matematyczny i inne eseje (Warszawa 1995). Dodałbym dzieła mojego ulubionego Italo Calvina (1923-1985) – był członkiem honorowym Oulipo, a zgodnie ze statutem Oulipo: „skoro był, to jest” – bardzo inspirowane matematyką. Po włosku wyszedł zbiór opowiadań Opowieści Matematyczne (Racconti matematici, Einaudi, Torino 2014), zebrany przez matematyka Claudio Bartocciego z krótkimi utworami J.L. Borgesa, I. Asimova, I. Calvina, S. Lema (oczywiście!), D. Buzzatiego, J. Cortezara, U. Eco i innych. Można powiedzieć, że większa część dzieł Jorge L. Borgesa (1899-1986) i Stanisława Lema (1921-2006) inspirowana była matematyką^[2]. Te powyżej omówione związki interesują mnie najbardziej, gdyż dają nadzieję na całościowe spojrzenie na człowieka i jego doświadczenie. Ale są też związki bardzo konkretne i znowu jest to temat-ocean.

To może chociaż jeden przykład z tego oceanu?

Powiem o dwóch, o których nie sposób nie wspomnieć. Nie można współcześnie uprawiać językoznawstwa bez odniesień do matematyki i informatyki. Jako konkretny przykład podam artykuł napisany przez katalońskich matematyków^[3]. Tekst powstał, zanim Polska dołączyła do Unii. Autorzy informują, że na ulicach Katalonii, a w szczególności Barcelony, można zobaczyć napisy „Polacos, esta es Espaňa” („Polacy, tu jest Hiszpania”). Nie jest to bynajmniej chęć poinformowania polskich turystów, że są w Hiszpanii (na wypadek gdyby tego nie zauważyli), gdyż w tamtych czasach raczej niewiele osób z Polski odwiedzało Katalonię. Napisy te były związane ze zniecierpliwieniem Hiszpanów ze środkowej Hiszpanii (w tym z Madrytu), mówiących po hiszpańsku – „kastylijsku”, faktem, że w Katalonii mówi się po katalońsku. Język ten wydawał się na tyle dziwny, że określano go mianem „polskiego” (tak, jak my kiedyś coś niezrozumiałego określaliśmy, że brzmi po „chińsku”), a mówiących nim Katalończyków mianem Polaków. Autorzy artykułu zadają sobie pytanie, który z języków hiszpański czy kataloński jest bliższy polskiemu. Nie powiem, co im wychodzi, aby nie psuć zabawy osobom, które sięgną po ten artykuł. Kolejnym tematem-oceanem jest sztuczna inteligencja. Dzieje się na naszych oczach i niewątpliwie zmieni nasz świat, tak jak zmienił świat internet. Dyskutuje się o możliwych zagrożeniach, ale wpływ sztucznej inteligencji na nasze życie jest nieunikniony. Zmiany są tak szybkie, że trudno przewidzieć ich efekt za kilka lat. Czy będziemy mogli w przyszłości przestać pisać książki, komponować symfonie i malować obrazy, bo zrobią to za nas komputery? Nie sądzę. Jedno jest pewne: komputery nie zastąpią nas w uprawianiu matematyki (twierdzenie A. Turinga, 1912-1954). Sztuczna inteligencja, jak sądzę, może spowodować, że klasyczny podział na „umysły humanistyczne” i „umysły ścisłe” stanie się właśnie sztuczny.

Jak można mówić o nieskończoności?

Najpierw można się zastanawiać, czy jest sens mówić o nieskończoności w skończonym czasie, lub pisać na skończonym skrawku papieru. To jest pojęcie wyjątkowo niejednoznaczne i obarczane wieloma kontekstami. O nieskończoności można mówić w kolejce („czy mam tu stać w nieskończoność?”). Nad nieskończonością zastanawiają się filozofowie, za Arystotelesem zapewne przyjmując, że są możliwe dwie różne nieskończoności: potencjalna (najprostsza, wyrażająca nieograniczoność) i aktualna („dokonana”). Ta druga prowadzi do licznych paradoksów, takich jak np. paradoksy Zenona z Elei. Do listy tej matematyk Georg Cantor (1845-1918) dorzucił jeszcze nieskończoność absolutną, którą utożsamiał z Bogiem. Czy zatem kłótliwy facet z kolejki, matematyk, fizyk, filozof lub teolog (z chęcią użyłbym tu też form żeńskich), wypowiadając słowo „nieskończoność”, myślą o tym samym? Oczywiście tak nie jest. Włoski poeta i filozof Giacomo Leopardi napisał w pierwszej połowie XIX wieku dzieło L’Infitito (Nieskończoność. Wybór pieśni, Warszawa 2000). Może więc poeta-filozof, jeden z największych klasyków XIX-wiecznej literatury światowej, mógłby być przewodnikiem w rozumieniu nieskończoności? Niestety czytelniczka lub czytelnik ma prawo się rozczarować. W książce Leopardiego nieskończoności w zasadzie nie ma. Dla włoskiego poety jest ona tylko ułudą. To jedno z tych pojęć, które przez swą nieokreśloność są tak pojemne, że każda czytelniczka lub czytelnik może tam sobie podstawić swoje rozumienie i swoją interpretację. W ten sposób poezja, zdaniem Leopardiego, byłaby formą, której treść nadaje osoba czytająca.

Tak rzeczywiście bywa. Uzupełniamy pewne miejsca niedookreślone (tak je nazywał R. Ingarden) własnym doświadczeniem, wyobrażeniem. I to się zmienia przy każdej lekturze, więc dzieje się w nieskończoność. Jak to jest w Twojej dziedzinie?

No, właśnie, czy w nieskończoność? Siłą matematyki jest to, że nie ma w niej miejsca na indywidualną interpretację. Matematyka nie zależy od twórcy i odbiorcy. Bardziej niż jakikolwiek inny wytwór człowieka jest ona uniwersalna. Matematyka w Patagonii jest identyczna jak matematyka na Kamczatce. Tu żaden ideolog nic nie poradzi, choć próby zawłaszczenia matematyki w historii też się zdarzały. Tak jak okrąg jest idealizacją czegoś okrągłego, tak nieskończoność jest idealizacją czegoś bardzo dużego. Paradoksalnie mógłbym powiedzieć, że w zasadzie matematycy wcale nie potrzebują nieskończoności, choć chętnie o niej mówią. Przed wynikami wspomnianego już wcześniej Georga Cantora wielu matematyków wyrażało swój dystans do pojęcia nieskończoności (aktualnej), na przykład wielcy matematycy, Gottfried W. Leibniz (Leibnitz) (1646-1716) – „nie ma nic bardziej namacalnego niż absurdalność idei liczby właściwie nieskończonej” i Carl F. Gauss (1777-1855) – „nieskończoność jest raczej sposobem mówienia, prawdziwym sensem jest granica, która jest dowolnie blisko elementów”.

Lubisz czytać poezję? Czy męczy Cię ta wielość możliwych interpretacji?

Tu odpowiedź jest szybka: lubię i nie męczy. Choć nie będę ukrywał, że nie każdy rodzaj poezji jest dla mnie dostępny. Ze zdziwieniem zaobserwowałem, jak ważna jest poezja Wisławy Szymborskiej dla przedstawicieli nauk ścisłych za granicą, szczególnie we Włoszech. Jest to rzeczywiście fenomen, bazujący trochę na fakcie, że jej poezja jest względnie oczywista do tłumaczenia. Nie uznałbym się za połykacza poezji, ale niewątpliwie to, co przeczytałem w młodości, ukształtowało moją wrażliwość.

Spotkaliśmy się ostatnio na Festiwalu Experyment^[4], który w 2022 roku nosił tytuł „Bezkres-infinity”. Miałeś tam wykład, na który przyszedł tłum ludzi (w najgorszym upale dnia). Nawiązywałeś do literatury, malarstwa, filozofii oraz… matematyki. Zacząłeś od przekazywania wstęgi Möbiusa i pytań wokół tej jednostronnej powierzchni. To był dobry chwyt! Pokazywałeś też m.in. prace Eschera, obraz Dalego pt. Ogon jaskółki wykorzystujący całki i linie odnoszące się do teorii katastrof René Thoma. I przyznam, że to było bardzo intrygujące (dla kogoś, kto matematyką zajmował się ostatni raz w szkole średniej).

Moje refleksje o nieskończoności, bazujące na wykładzie, który wygłosiłem na międzynarodowym festiwalu Experyment w Zbąszyniu w 2022, zawarłem w artykule „Experyment” z nieskończonością^[5]. Na tym wykładzie byłaś i widziałaś. Było to dla mnie ciekawe przeżycie. Wcześniej, w roku 2013 zastanawiałem się, czym jest nieskończoność w matematyce stosowanej^[6], a więc tej części matematyki, która bezpośrednio odnosi się do rzeczywistości.

No właśnie ­– jeśli się nie mylę, zaliczasz się do grupy matematyków stosowanych. Co to oznacza?

Matematyk stosowany to taki, który chce, by jego struktury matematyczne opisywały świat. Matematyka stosowana to budowanie (tworzenie) i analizowanie modeli matematycznych, czyli takich struktur (najczęściej równań), które ujmują pewne aspekty opisywanej rzeczywistości. Gdy matematyk (stosowany, oczywiście) tworzy równania mające opisywać, na przykład walkę układu immunologicznego z nowotworem, i gdy już wie, że jego równania mają rozwiązania, a te rozwiązania są jedyne (jednoznaczne), to zaczyna się interesować zachowaniem długoczasowym (asymptotyką czasową). Oznacza to, że bada zachowanie rozwiązań, gdy czas zbiega do nieskończoności. Jest to pierwszy krok do wyciśnięcia podstawowej informacji z równania: dla jakich parametrów zwycięży układ immunologiczny, a dla jakich nowotwór. Zatem prędzej czy później musimy w tym procesie przejść od konkretów świata rzeczywistego do świata abstraktów – świata idei matematycznych odzwierciedlających świat rzeczywisty. W świecie abstraktów mamy do czynienia z punktami, odcinkami, okręgami, płaszczyznami i… właśnie z nieskończonością. Żadnego z tych obiektów nie obserwujemy w świecie rzeczywistym, a jednak dobrze nam służą do zrozumienia tego świata. Za Theodorem Roethke, amerykańskim poetą, możemy powiedzieć, że wszystkie rzeczy skończone ujawniają nieskończoność.

Próbowałeś swoich sił w literaturze? Czegoś eksperymentalnego między wzorem a metaforą?

Nie, nie próbowałem. Zastanawiałem się nad tłumaczeniami. Kiedyś powiedziałem Katarzynie Kutzmann-Solarek, że przetłumaczę jej wiersze na język włoski. Po czym spędziłem cały dzień, zastanawiając się nad tym, jak przetłumaczyć tytuł, uznałem, że to przerasta moje możliwości (liczę, że Kasia mi wybaczyła). Naturalna dla matematyka chęć dokonania ścisłego przekładu praktycznie uniemożliwia translację. Jednak są znakomite przykłady, że tak nie zawsze jest. Niedawno zmarły wspaniały matematyk – Ryszard Engelking (1935-2023), zresztą mój nauczyciel – był doskonałym i często nagradzanym tłumaczem literatury francuskiej, w tym dzieł Flauberta i Baudelaire’a. Może niepotrzebnie się zniechęciłem? Jako anegdotę mogę opowiedzieć o wynurzeniach włoskiego tłumacza Wujaszka Wanii A. Czechowa. Na kilkunastu stronach wstępu tłumaczy się on z tego, jak usiłował przełożyć kluczowe niewątpliwie zdanie dramatu „Szto delat – nada zit” („cóż robić – żyć trzeba”). Każde jego podejście dawało wypowiedź raczej nadającą się do wieczoru w trattorii niż wyrażenia istoty bytu.

Przytoczyłeś kiedyś cytat Godfreya Hardy’ego, jednego z najbardziej znanych matematyków początku XX wieku, a jednocześnie współojca podstawowego prawa genetyki: „Piękno jest pierwszym sprawdzianem: na świecie nie ma miejsca dla brzydkiej matematyki”. Jak rozumiesz piękno?

Już starożytni Grecy próbowali zrozumieć fenomen piękna. Czy jest obiektywne, czy też subiektywne? Niektórzy matematycy (za Hardym) uważają, że matematyka może być tylko piękna, w tym sensie, że to, co nie jest piękne, w matematyce jest po prostu eliminowane z czasem. Jest tu podobny problem jak z muzyką. Symfonia albo jest piękna, albo nie ma jej wcale (po prostu nie jest grana). Ale jak wyrazić kryterium określające, która symfonia jest piękna? Podobny problem jest z malarstwem i literaturą. Jak do kryterium sztuki ma się dzieło Piera Manzoniego (1933-1963) pod tytułem Merde d’Artiste, wykonane, zresztą, w dużej liczbie kopii? Może gdybym już naprawdę był zmuszony do wyrażenia jakiejś formułki, to zgodziłbym się z tą klasyczną, że piękno jest w tym, co cieszy zmysły.

Wiele podróżujesz po świecie. Ostatnio byłeś w RPA i Bułgarii. To też pomaga Ci szukać tej syntezy, o której wspomniałeś na początku naszej rozmowy?

Tak, podróżowanie jest dla mnie bardzo ważne. Miałem zaplanowane w roku 2023 wyjazdy na Sycylię i do Portugalii, ale uniemożliwił je wypadek rowerowy. W podróżowaniu widzę poszukiwanie jedności świata. Mam bardzo sentymentalny stosunek do wszystkich miejsc, które odwiedziłem. Bardzo lubię Włochy, a w szczególności Sycylię, lubię też RPA. Niewątpliwą zaletą zajmowania się nauką jest możliwość podróżowania. Niezależnie od wyjazdów dalekich, praktycznie zawsze związanych z pracą zawodową, lubię podróże głównie rowerowe w bliższej okolicy, a także dłuższe spacery piesze. Mam wiele przemyśleń i anegdot z tym związanych. Może kiedyś to usystematyzuję?

Dziękuję za inspirującą rozmowę.

To ja bardzo dziękuję. Może wspólnie daliśmy impuls do dalszych poszukiwań? Może kiedyś powstanie polskie Oulipo? Proponowałbym nazwę Walipo, co ładnie można zinterpretować. Zakończę próbką działalności Oulipowców (nie twierdzę, że najbardziej znamienitą) – wierszem wspominanego F. Le Lionnais pt. Wiersz w stanie śladowym (nie wykluczam, że jest to polska prapremiera drukiem):

1, 2, 3, 4, 5,
6, 7, 8, 9, 10,
12?
11!

W związku z tym, obserwując ślady zmysłów w języku, można określić, które z nich człowiek uruchamia, a dokładniej, które i jak poddaje refleksji językowej. Biorąc pod uwagę, że wiele osób nie opisuje swoich doznań, a inni mogą je kreować, trzeba traktować opis językowy oraz poczynione na jego postawie refleksje jako przybliżoną wiedzę na temat ludzkiego poznania zmysłowego. Nazywamy ją językowym obrazem ludzkich zmysłów – tym zajmuje się językoznawstwo. Właściwie poza doznaniami wzrokowymi, słuchowymi i szeroko rozumianym dotykowymi wszystkie pozostałe wrażenia zmysłowe spotyka się o wiele rzadziej i na tej podstawie można sądzić, że dla człowieka są one trudniejsze do wyrażenia. Jednak w szczegółach bywa inaczej, bo każdy ma swoje indywidualne preferencje i dyspozycje, a ponadto niektórymi wrażeniami zmysłowymi zajmujemy się w określonych sytuacjach, np. o smakach mówimy przy degustacjach i spożywaniu posiłków, o węchu – gdy jakaś woń zrobi na nas wrażenie, ból staje się przedmiotem opisu chorób, wypadków lub walk. Można byłoby wyciągnąć wniosek, że rzadziej opisywane wrażenia zmysłowe są dla człowieka trudniejsze w rozpoznaniu, co może się wiązać z budową ciała ludzkiego lub preferencjami mózgu, bądź też są one dla człowieka mniej ważne. Być może tak jest, bo większość naszych doznań opiera się na wzroku i słuchu, ale łatwo wskazać przykłady, w których poszczególni autorzy swobodnie wyrażają się o zapachach czy smakach. Weźmy pod uwagę np. powieść Patricka Süskinda Pachnidło czy opisy smaków win sommelierów – one w ogromnej większości zostały poświęcone jednemu niedominującemu powszechnie zmysłowi. Zazwyczaj łatwo rozpoznajemy, że coś nas boli, wyczuwamy przyjemną woń lub dokuczliwy fetor i potrafimy to wyartykułować, ale nie zawsze o tym mówimy. Na przykład o równowadze zwykle się nie wspomina do czasu, gdy jest ona zaburzona (np. przejście przez bardzo wąską kładkę, upojenie alkoholowe, problemy z błędnikiem). Moje dotychczasowe badania wskazują, że dla opisu wrażeń wzrokowych i słuchowych mamy największą liczbę słów, co potwierdza łatwość wypowiadania się na ten temat (daje to szerokość i głębokość opisu). Z kolei wysoka frekwencja słownictwa tych zmysłów pozwala twierdzić, że są one dla człowieka najbardziej istotne z punktu widzenia rozpatrywanego przekazu, są po prostu aktywne cały czas, szczególnie wzrok, i to one sterują naszymi postrzeżeniami.

Czy zauważył Pan jakieś różnice w opisie wrażeń zmysłowych ze względu na płeć? Istnieją takie stereotypy, że mężczyźni są wzrokowcami, a kobiety – słuchowcami. Czy podobnie to wygląda w tworzonej przez nich literaturze?

Nie znam odpowiedzi na to pytanie, bo nie prowadziłem aż tylu badań w tym kierunku. Jakiekolwiek pełne obserwacje dotyczące nawet jednej osoby są bardzo pracochłonne i nie sądzę, by w zakresie językoznawstwa udało się je szybko uzyskać. Z dotychczasowych wyników można wnioskować, że każda osoba ma swoje preferencje co do hierarchii zmysłów. Dodatkowo koncentracja określonego zmysłu w konkretnym przekazie zależy od jego tematu. W twórczości Jerzego Pilcha można zaobserwować, że w późniejszych utworach znacznie więcej uwagi poświęcał wrażeniom dotykowym, pisał także o równowadze, co wiązało się z podejmowaniem wątków choroby Parkinsona.

Dlaczego zainteresował się Pan jako językoznawca konceptualizacją zmysłów w twórczości różnych pisarzy i pisarek?

Zmysły zainteresowały mnie, gdy po napisaniu książki o polskim słownictwie dźwiękowym (Semantyka nazw dźwięków w języku polskim) szukałem kolejnej inspiracji do badań. Znalazłem metodę językoznawczego opisu jednego zmysłu i zacząłem ją przenosić na kolejne.

Na czym polega ta metoda?

Metoda służy przedstawieniu konceptualizacji zmysłów. Jest oparta na ramie semantycznej (zwanej też interpretacyjną) Charlesa Fillmore’a. Opisuje się w niej wybrane doświadczenia w określonych kategoriach ogólnych, charakterystycznych dla tego doświadczenia. Aby dokonać pełnego opisu, należy prześledzić wypowiedzi na dany temat, wskazać wszystkie kategorie, które bywają użyte, a następnie wypełnić je słownictwem. Między innymi z tego powodu mówi się raczej o rekonstrukcji poszczególnych ram niż o ich ustalaniu. Dla przykładu, o percepcji słuchowej mówimy w kategoriach źródła dźwięku (szerzej zdarzenia powodującego powstanie dźwięku), osoby percypującej (słyszącego), percepcji (słyszenia), obiektu percepcji (dźwięku) oraz cech obiektu percepcji (głośność, wysokość, barwa, długość, struktura). Wiele kategorii ma swoje podkategorie, a wypełnia je skromne lub całkiem liczne słownictwo. Weźmy pod uwagę choćby liczbę nazw dźwięków – jest ich kilkaset w postaci rzeczownikowej, a jeśli dodamy czasowniki i wykrzykniki onomatopeiczne, to uzyskamy kilka tysięcy słów w jednej kategorii. Tak można postąpić z każdą odmianą percepcji. Aby uzyskać w miarę pełny obraz konceptualizacji danego zmysłu, trzeba przebadać sporo materiału. Łatwiej o cząstkowe opracowania na podstawie wybranych tekstów czy twórczości wybranych autorów.

Czym się Pan kieruje, wybierając materiał do swoich badań?

Zainteresowanie twórczością poszczególnych twórców wynika z łatwości dostępu do materiału, ale dobór był raczej przypadkowy. W tej chwili poszukuję autorów, którzy ukierunkowują swój opis na zmysły o mniejszej randze. Szukam też przekazów osób niewidomych lub niesłyszących. Ich preferencje zmysłowe są dla mnie zagadką, którą chciałbym poznać lepiej.

Czy brał Pan pod uwagę twórczość Michała Kaziowa?

O Michale Kaziowie powiedziała mi koleżanka z pracy, przy okazji pożyczyła jego książkę autobiograficzną Gdy moim oczom. Przeczytałem ją i jeszcze drugą książkę biograficzną tego autora o innym wybitnym polskim ociemniałym Kazimierzu Dolańskim i obie opracowałem pod kątem konceptualizacji zmysłowej u tego autora. W warstwie treściowej są to niezwykłe historie osób, które w wyniku tragicznych okoliczności utraciły wzrok i przeżyły osobisty dramat. Jednak pomimo wielu przeciwności dzięki własnemu talentowi, ogromnej determinacji i pomocy innych ludzi udało im się ukończyć szkołę, zrobić studia, a nawet napisać doktorat. Wydawało się pierwotnie, że skoro utracili oni wzrok, to zmysł ten nie będzie dominował w opowiadaniu o życiu obu bohaterów, a większy udział będą miały inne, choćby słuch czy dotyk. Przecież w nocy, kiedy niewiele widać, wyostrzamy słuch i staramy się pomagać sobie dotykiem. Rzeczywiście pewne kwestie dotyczące osób ociemniałych zostały w tych tekstach wyeksponowane, np. wrażliwość słuchowa na głos ludzi i rozpoznawanie ich nastroju, dotyk pisma brajlowskiego i innych dotykowych pomocy dydaktycznych, ponadto potknięcia i obicia o sprzęty domowe, a także odczucia powiewu wiatru i umiejętność utrzymania równowagi na wąskich kładkach. Jednak biograficzne historie ludzi nawet tych niewidomych, to historie ich edukacji, problemów życiowych, urzędów, pracy itd. W tym wypadku ciągle napotykamy na korespondencje, dokumenty, starania o rozwiązanie kolejnych życiowych spraw. To wszystko opiera się na opisie obiektów wzrokowych. Niebagatelną rolę w życiu ociemniałych odgrywa Związek Niewidomych, który pomaga, wspiera, organizuje spotkania i decyduje o życiu swoich członków. Niewidomi, ociemniali ciągle poruszają wątek utraty wzroku i eksponują swój stan, więc tematyka wzrokowa jest tu obecna wciąż, nawet uzyskuje większą tematyczną uwagę. Ponadto utrata wzroku u osób, którzy mieli ten zmysł rozwinięty w pełni, sprawia, że potrzebują oni kogoś (lektorów, opiekunów, przyjaciół), kto im ten wzrokowy niedostatek zrekompensuje. To się wiąże z częstym opowiadaniem tego, co widać, by niewidomy mógł sobie to wyobrazić. Ponadto niewidomi dużo wspominają i bardzo lubią sny, bo tam ich wzrok wykreowany działa bez zakłóceń, jest kolorowo, choć czasem mają koszmary senne. Należy także wspomnieć, że życie wśród ludzi widzących, dla których wzrok jest dominujący, wymaga dopasowania do komunikacji i języka tych przedstawicieli społeczności, co pociąga za sobą stosowanie leksyki związanej z widzeniem.

A jak to wygląda w przypadku osób, które urodziły się niewidome lub utraciły wzrok bardzo wcześnie?

Może się okazać, że w ich przypadku zmysł wzroku przedstawia się inaczej. Jest to jednak praca badawcza, którą dopiero zamierzam podjąć.

Czy opisy doznań zmysłowych są współcześnie bogatsze czy raczej uboższe w porównaniu do opisów poprzednich pokoleń twórców?

To zależy, jak się podejdzie do zagadnienia. Współcześnie mamy dostęp do mnóstwa tekstów w wielu mediach, więc znajdziemy potwierdzenie wszystkich wrażeń zmysłowych ludzi interesujących się każdym tematem. Dawniej publikowano znacznie mniej, więc mamy dostęp głównie do literatury, a tam w zależności od preferencji autora i kreacji literackiej bywa różnie. Gdyby wziąć pod uwagę np. Stefana Żeromskiego, to należałoby powiedzieć, że był on bardzo wrażliwy na wszelkie zmysły. Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego bardzo często dokumentuje dane słowo zmysłowe cytatem właśnie z Żeromskiego i wiele z tych słów to nienotowane wcześniej przykłady. Twórczość Adama Mickiewicza również jest bogata w słownictwo zmysłowe, choć ten autor nie tworzył neologizmów. Trzeba pamiętać, że słownictwo zmysłowe należy do bardzo podstawowego w języku, więc trudno, by dawniej ludzie go nie znali i nie używali. Małe dzieci uczy się mówić przy wykorzystaniu onomatopei. Czym innym jest zastosowanie tego w literaturze. Tu dawniej przeważnie dominowały wrażenia wzrokowe i słuchowe.