i „dzięki ironii tchnęła w nią nowego ducha”. Odświeżyła też język polskiego kryminału, zabarwiając go solidną dawką humoru, o czym przypomina bohaterka Diabła i panny, klnąca ulubionym cytatem z Chmielewskiej: „O kurcze pieczone w odwłok uparcie kopane”.

A innym prototypem „detektywa w spódnicy”, parokrotnie przywoływanym w powieści, jest postać Jane Marple, będąca wzorem także dla Chmielewskiej. Bohaterka kryminałów Agathy Christie, inteligentna i wścibska, pomimo wieku sprawna i odważna, rozwiązała mnóstwo zagadek kryminalnych, z którymi nie potrafili sobie poradzić zawodowi detektywi. I również w jej ślady idzie główna bohaterka, która na podstawie podsłuchanej rozmowy, przypadkowego spotkania, a przede wszystkim intuicji i logicznego kojarzenia faktów wyciąga bardzo interesujące wnioski – przez aspiranta Bukackiego traktowane jako „wymysły wariatki sfrustrowanej po stracie przyjaciółki, która ubzdurała sobie, że jest jakąś panną Marple”. Bez wątpienia detektywkę, która zgłębia „diabelską” zagadkę, sporo łączy z „panną detektyw” stworzoną przez Christie – i również w tym kontekście można odczytywać tytuł.

Kreacja Joanny Barskiej nawiązuje do różnych, nie tylko kobiecych, wzorców, a jednym z ważniejszych odniesień jest tu postać inspektora Maigret, którym kierowały niezawodna intuicja i przekonanie, podzielane również przez bohaterkę, żeby nie rezygnować desperacko ze śledztwa, jeśli coś nie idzie tak, jak powinno i żeby cierpliwie, i spokojnie czekać. Powieściowa Joanna, bohaterka i narratorka w jednej osobie, to jednak w pierwszym rzędzie alter ego autorki: literaturoznawczyni specjalizującej się w literaturze XIX wieku i prowadzącej badania nad powieścią kryminalną. Marta Ruszczyńska nie zaciera tropów autobiograficznych, przeciwnie: z powieści dowiadujemy się na przykład, że bohaterka musi na jakiś czas zawiesić detektywistyczną działalność i „uregulować dydaktyczne zaległości, przepytać studentów oraz zamknąć egzaminami rok akademicki” (s. 254) i że przerwy w śledztwie wypełnia czytaniem „kilku kryminałów, w tym powieści wciąż trzymającego czytelnika w napięciu, i wcale niestarzejącego się Georges’a Simenona” (s. 233). Wiedza literaturoznawcza i towarzysząca jej świadomość metagatunkowa tworzą ramę sytuacyjną, która niejako bierze w nawias to, co się wydarza w planie fabularnym. Joanna patrzy zatem na siebie jak na bohaterkę thrillera, która – przybywając do hotelu o wdzięcznej nazwie Arkadia – znalazła się w miejscu, przypominającym „Czerwoną oberżę” z powieści Balzaka; wydarzenia, w których uczestniczy, nasuwają jej skojarzenia z bohaterami i sytuacjami znanymi z literatury i filmu. Znajdziemy tu np. odniesienia do Psychozy Hitchcocka, filmu Frantic Romana Polańskiego, powieści dla młodzieży, jaką jest Pan Samochodzik i templariusze, powieści milicyjnej Plan wilka Tadeusza Starosteckiego czy autorów, bez których trudno byłoby dziś myśleć o powieści kryminalnej: Stiega Larssona, Umberto Eco, Dana Browna, innych.

Dlatego główna bohaterka zjawia się w podwójnej roli: detektywki, prowadzącej śledztwo i znawczyni kryminału, prowadzącej opowieść na temat jego odmian i struktury, kierunków rozwojowych gatunku, wypierania powieści kryminalnej przez reportaż, roli kulinariów w literaturze tego typu itp. I trzeba przyznać, że w obu tych wcieleniach jest równie atrakcyjna, a splatające się wątki – kryminalny i nadbudowany nad nim metakryminalny – na równi wciągają czytelnika. Lekturę powieści można z powodzeniem polecić nie tylko miłośnikom detektywistycznych zagadek, ale też tym, których frapuje literacka kuchnia. Zainteresowani pisarskim warsztatem znajdą tu wiele cennych wskazówek, a także… przepis na nowoczesną powieść kryminalną.

Znajomość reguł, jakimi rządzi się literatura kryminalna, przejawia się też w refleksji autotematycznej – w Posłowiu Ruszczyńska określa swą powieść mianem w quasi-kryminału, w którym dochodzi do mieszania się gatunków i łączenia narracji eseistycznej, obyczajowej i sensacyjno-kryminalnej „Czytelnik nie powinien też zapominać – pisze – że jest to kryminał ironiczny, a ironia i nostalgia to dwa wektory rządzące światem tej powieści” (s. 541). Oprócz ironii, dodajmy, klimat powieści tworzy łagodny humor, najczęściej przywoływany, by zaznaczyć dystans do kryminalnego wątku, jak np. w zdaniu: „Następnego dnia obudziłam się dość późno i, jak skonstatowałam, nikt mnie nie zamordował” (s. 102). A innym jeszcze sposobem dystansowania się wobec detektywistycznej akcji jest budowanie narracji za pomocą zdań typu: „Dzień od rana sączył się dość leniwie jak kawa w moim starym i pamiętającym lepsze czasy ekspresie marki Bosch” (s. 227).

W ten sposób do rozwiązania zagadki zbliżamy się niespiesznie, powoli, a po drodze, zanim wszystko się wyjaśni, zostajemy wciągnięci w inne opowieści – nie tylko o literaturze, ale też o typach labiryntu, stylu romańskim, budowie katedr, krajobrazie nadmorskiego miasta, templariuszach, procesach o czary itd. Najciekawsza jest tu jednak opowieść o Kołobrzegu – mieście, które za fasadą turystycznego kurortu skrywa nieznany podziemny świat pełen tajemnic. Tworząc jego wizerunek, Ruszczyńska nawiązuje do modnego w XIX wieku gatunku powieściowego, jakim był romans tajemnic i książki Tajemnice Paryża Eugeniusza Sue. Każde miasto – pisze – posiada swoje tajemnice, a szczególnie takie jak Kołobrzeg. „Dawny Kołobrzeg legł w gruzach podczas marcowej ofensywy, a miasto, jakie znamy, powstało na nowo, jak zresztą wiele takich miast w powojennej Polsce, zwłaszcza tu, na zachodzie, na ziemiach, które po wielu wiekach wróciły do Polski. Tylko że to było już zupełnie inne miasto, a szczątki tamtego przedwojennego pruskiego Kolbergu z nazistowską historią można już jedynie znaleźć na fasadach niektórych zabytków, w murach katedry oraz starych budynków z czerwonej cegły. No i jeszcze w antykwariacie, gdzie trochę pamiątek się zachowało, a były to książki, zdjęcia, obrazy oraz litografie z tamtych lat” (s. 52-53). Ale nie tylko o tego typu tajemniczość chodzi. Kołobrzeg jest również miastem na poły realnym, na poły widmowym, na co wpływa nadmorska aura. Bałtyk, zauważa pisarka, oddziałuje magnetycznie i inaczej niż ciepłe morza południowej Europy, ma w sobie „coś urzekająco tajemniczego i jednocześnie mrocznego” (s. 42). To odczucie wzmacniają sny, towarzyszące bohaterce – senne imaginacje, które odrealniają rzeczywistość, zaburzają orientację.

W swojej opowieści o Kołobrzegu pisarka sięga do początków miejscowości, która zaistniała już w VII wieku jako osada słowiańska, jednak interesują ją głównie losy nazistowskiego Kolbergu. Przedwojenna i wojenna historia jest kanwą fabuły, osnutej wokół dziejów mistyczno-okultystycznej nazistowskiej organizacji o charakterze masońskim, która działała w mieście. Zakon Nowych Templariuszy, inaczej Neotemplum miał dziedziczyć tradycję różokrzyżowców i przechowywać tajemnice zakonu templariuszy. Znaczącą rolę odgrywa w tej historii, ale też w całej powieści, Bornholm, traktowany przez członków Neotemplum jako mityczna wyspa Thule. To tutaj tajne stowarzyszenie starało się ukryć dokumenty dotyczące swojej działalności i prowadzić poszukiwania skarbu templariuszy. Czy tak było? Czy istniała nazistowska grupa tworząca Nowy Zakon Templariuszy i czy jej istnienie miało związek ze zniknięciem małej Sabine, a po latach – przyjaciółki Elżbiety? „Może to moja wyobraźnia powołała do życia wszystkie te postacie należące już do porządku przeszłości. W końcu każde miasto to przestrzeń zamieszkiwana i kształtowana przez żywych i umarłych, a ja tylko ten świat ożywiałam” (s. 530) – zastanawia się Marta Ruszczyńska i oczywiście ma rację. Nawet jednak jeśli wszystko, o czym czytamy w powieści, jest tylko tworem wyobraźni, to niewątpliwie takiej, która fascynuje i każe zaglądać za fasadę nadmorskiego miasta. Na nowo odkryć miejsce – do tego właśnie zachęca autorka.

Diabeł i panna to niezwykła opowieść o mieście i zarazem nostalgiczny, ironiczny i erudycyjny kryminał, w którym znajdziemy wszystko to, co gwarantuje ciekawą lekturę, czyli – jak z humorem podsumowuje swe dzieło pisarka – „Bornholm, freski, templariusze, archiwa, naziści z Neotemplum w Kolbergu, zbrodnia z przeszłości, obraz Cnotliwa niewiasta, a na dokładkę czarownice palone hurtowo na stosach” (s. 283). Książkę warto jednak polecić nie tylko ze względu na sensacyjne wątki, które zgrabnie splatają się w kryminalną fabułę. Oprócz nich pojawia się tu coś, czego dotąd nie było w kryminale lubuskim: metanarracja zawierająca solidną porcję wiedzy kulturoznawczej i historycznoliterackiej. Co istotne, w tej metanarracji, snutej przez profesorkę Uniwersytetu Zielonogórskiego, nie ma nic z akademickiego wykładu, a około kryminalne rozważania, mające dygresyjny charakter, okazują się niekiedy ciekawsze niż zagadka zniknięcia Elżbiety. Tym wreszcie, co wyróżnia Diabła i pannę, jest kreacja bohaterki, a w jej osobie – pierwszej lubuskiej detektywki, nazwanej przez autorkę „przewrażliwioną starą wariatką, która naczytała się kryminałów i postanowiła zabawić się w detektywa w spódnicy” (s. 25). Miejmy nadzieję, że ta zabawa to dopiero początek przygód Joanny Barskiej, bo debiutancka powieść Marty Ruszczyńskiej to książka, która nie tylko dostarcza dobrej rozrywki, ale też budzi apetyt na ciąg dalszy.

Małgorzata Mikołajczak