Ascetyczna okładka ze skamieliną w centrum: Epoka wymierania^[1]. Czas, w którym świat pustoszeje, wyludnia się. Z życia zostają szczątki organizmu, ślady aktywności – jakaś wewnętrzna, ważna warstwa istnienia (i nieistnienia?), szkielet, na którym opierało się to, co zewnętrzne, wręcz cielesne.

Najnowszy tomik poetycki Czesława Sobkowiaka rozświetlają obrazy Adama Bagińskiego. Malarzem jest tu jednak także poeta, który – podobnie jak autor akwareli – właśnie maluje swoje wiersze światłem. Synestezje przenikają Kartkę na stole, przeplatają się doświadczenia różnych zmysłów. Słowa nabierają kolorów i kształtów, łączą się z zapachem, dotykiem. Metafizyka, a nawet „refleksy mistyczne”^[1] oraz światło i rozświetlenia cechują twórczość obu wspomnianych artystów i o twórczości każdego z nich dałoby się powiedzieć:

Są dziwnym zamyśleniem bez jednej skargi barw
Każda jest inna bo zajęta bardzo różnie obłokami
Nieustannym wołaniem piękna na szorstkim papierze
(Bagiński)

Temu światłu towarzyszą oddziałujące na zmysł wzroku blask, lśnienie, iskrzenie się, a przede wszystkim kolory.

Relacja z nowotworem to jeden z wielu aspektów szczególnego funkcjonowania podmiotu lirycznego, który doświadcza choroby. Oprócz figury pacjenta ważna jest tu charakterystyczna przestrzeń i „medyczne” sytuacje.

„Z tykającą bombą”

Chora ujawnia swoje relacje z rakiem – „tykającą bombą”, ale także z Bogiem, bliskimi (mamą i tatą), innymi ludźmi, których spotyka, z medycznym personelem oraz z samą sobą. „Wybawicielem” jest tu raczej lekarz (np. saper – chirurg), nie Bóg, z którym „już […] nie po drodze”. Pacjentka przyznaje się do niewiary (na pogrzeby chodzę częściej), jednak element nadziei wnoszą choćby pielęgniarki – kobiety, które łączy z podmiotem lirycznym „chemia silna jak niejedno uczucie” (p. Agnieszka). Niemożność modlitwy, ale także początkowa trudność w proszeniu o pomoc czy o zrozumienie innych ludzi wydają się raczej wyrokiem niż wyborem, podsumowanym gorzkimi słowami: „zdrowy chorego nie zrozumie/ tego nawet chory nie rozumie” (nie jestem terrorystką).

Podmiot liryczny „krzyczy do wewnątrz” (krzyczę do wewnątrz), nie wierzy w zrozumienie, nie chce pocieszenia. Samej sobie zdaje się odmawiać czułości i zgody na strach, żal, złość czy smutek, a przynajmniej próbuje ukryć je przed wzrokiem bliskich (nie będę przy tobie płakać) – „za ciemnymi okularami” (krzyczę do wewnątrz) kryje „smutek w oczach” (szybkie golenie u fryzjera) i huśtawkę emocji, w obawie przed oceną (humor ciągle skacze). Wraz z urodzinowym tortem „przełyka gorzkie myśli” (kolejny rok zaliczony).

Dojmujący jest tu ból, który każe „zaciskać zęby” (czekam na wyrok) i pięści. To „ból brzucha” (dwie chemie), „ból całego ciała/ jakby ciężka grypa” (po zmianie menu) – fizyczny, dosłowny, silny, paradoksalnie przypominający: „żyję” (ból przypomina). To także promieniujący ból wspomnień – „może fantom/ jak po obcięciu ręki” (nie ma już nic). Pomimo „bólu powszedniego” (skończyło się życie w biegu) chora chce żyć, choć nie jest to raczej pragnienie płynące z akceptacji, lecz buntu. Przed walką z rakiem i osaczającym strachem podmiot liryczny uzbraja się w szorstkość: „Człowiek to tylko głupie zwierzę” (skończyło się życie w biegu), „pseudo-kobieta”, „jeszcze bardziej płaska” (znowu odwiedziła mnie) i „obca” (rano wstaję ze słowami) – wyrazi poetka dręczący niepokój. Tylko nieśmiało przebija nadzieja na przyjmujące spojrzenie na siebie: „może kiedyś spojrzę w lustro/ i nie ucieknę” (rysuje dwa kółka) i subtelna obietnica: „przyjdzie ukojenie” (szybkie golenie u fryzjera), jak w wierszu już niedługo spadnie:

już niedługo spadnie
kamień z serca
przestanie uwierać przy leżeniu
nie mieścić się w staniku
silikon wypełni dziurę
pierś będzie miękka
prawie normalna
tylko w lustrze
powracać będą wspomnienia.

„Sterylne otoczenie”

Drugim ważnym wątkiem poezji Anety Długołęckiej z debiutanckiego tomiku jest charakterystyczna przestrzeń, w której dokonuje się chorowanie: szpital i pomieszczenia lekarskie oraz dom. Miejsca te znajdują się w opozycji do tego, co zewnętrzne, żywe, pełne zieleni:

marzę o ławce
pod oknem
wystawionej na promienie
z widokiem na wiosnę
zieleń zalecana na uspokojenie
marzę o ruchu
nogi rower auto
wszystko pożądane
byle przed siebie
do przodu
w końcu ruch to zdrowie
(marzę o ławce).

Z zielenią natury kontrastuje tu „sterylność”, bezbarwność: „białe ściany przesiąknięte bólem/ strachem oczekiwań” (białe ściany przesiąknięte).

Okazuje się, że istnieje przestrzeń charakterystyczna dla choroby – „nowe ścieżki” (jedna chwila), nowe miejsca, inne niż w marzeniach (wyhodowałam pasożyta). Jest wśród nich szpital, są sale i korytarze z wyszorowaną podłogą, „wypełnione pomocnymi dłońmi (białe ściany przesiąknięte bólem), w tym Oddział Chirurgii Onkologicznej (pierwszy dzień na OCO* leniwy). Zarówno w szpitalu, jak i w domu szczególną rolę odgrywa łóżko, w którym „poduszka elektryczna to najlepszy przyjaciel” (po zmianie menu). Sen jest tu zaburzony, noce nieprzespane. Choroba panoszy się też w łazience, „która musi być pod ręką” (po zmianie menu), daje o sobie znać w lustrze: obcością (rano wstaję ze słowami; rysuje dwa kółka), niepokojem, smutkiem (szybkie golenie u fryzjera).

Przestrzenią chorowania jest także droga: „wożenie” przez tatę, zapewne np. na badania lekarskie (nie będę przy tobie płakać), wizyty u fryzjera (szybkie golenie u fryzjera), przejazdy na radioterapię:

[…]
z punktu A do punktu B
pierwszy to miejsce azylu

i codziennych zmagań
drugi daje szansę na jutro
razi promieniami porakowy stan
[…]
(ostatnio specjalizuję się w przejazdach).

Ważną cechą wierszy Długołęckiej jest poczucie wyobcowania:

miał być czepek
do ochrony włosów
koronawirus zabrał możliwość
jedyne towarzystwo przy chemii
to maseczka i rękawiczki
uśmiech widoczny tylko w oczach
z nikim się nie spotykam
trzeba siedzieć w domu lub szpitalu
zasłużony obiad w restauracji
nie jest możliwy
ani ciastko na pocieszenie w kawiarni
(miał być czepek).

Jak zauważa Joanna Grądziel-Wójcik: „Wiersze szpitalne rysują zwykle przestrzeń otwarcie nieprzyjazną i wyobcowującą […]. Równocześnie – nacechowaną, nieobojętną, zmuszającą bohaterki do przewartościowań własnego życia i stawiania pytań o wciąż umykający, nieczytelny sens, nawet jeśli miałyby pozostać bez odpowiedzi […]”^[5]. Co więcej: „Wchodząc w świat wierszy szpitalnych, wkraczamy nieuchronnie w strefę przejściową – dosłownie i metaforycznie – między życiem a śmiercią, bytem a nieistnieniem, codziennością a jej zaprzeczeniem, psyche a somą, indywidualnym a uniwersalnym, lecz także między życiem a literaturą, przeżyciem (bólu, strachu, samotności) a jego wyrażalnością, chwilowością a utrwalającym ją zapisem”^[6]. Przyglądając się przestrzeni w wierszach Anety Długołęckiej, warto także powtórzyć za badaczką doświadczenia szpitala w kobiecej twórczości, że: „Do szczególnie naznaczonych […] miejsc w szpitalu, wpisujących w doświadczenia osobiste poetek i prowokujących do pytań o sens i tożsamość, należą z pewnością szpitalne korytarze i okna, a także sala operacyjna, prowadząca w głąb ciała”^[7].

„Pierwsza runda”

Trzeci motyw wierszy Anety Długołęckiej to zmagania z rakiem, walka, charakterystyczne sytuacje, badania, zabiegi medyczne. Poetka przywołuje pobieranie krwi z „bawiących się w chowanego” żył (połowa cyklu) i wkłucia, kroplówki, wlewy chemii, skoki leukocytów, huśtawkę nastrojów, wypadanie i golenie włosów, ból brzucha, leczenie bakterii, mdłości, zgagę, ból całego ciała, badania USG, rezonans magnetyczny, radioterapię. Mowa tu także o zdjęciach i malowaniu „kropkowych tatuaży”. Podmiot liryczny przyznaje:

[…]
lepiej się czuję jako obserwator
teraz leżę
i pozwalam naciskać spust
dobrze że uśmiech niepotrzebny
na zawołanie słabo wychodzi
aparat strzela w jedną stronę
na okaleczoną pierś
nikt nie patrzy
na zastygłą twarz
(w ciągu ostatnich dni).

Ważnym elementem walki z rakiem jest w tomiku „rozcinanie” i „naprawianie” na bloku operacyjnym Oddziału Chirurgii Onkologicznej. Jego wyobrażenie przynosi już wiersz na piersi noszę ładunek:

[…]
saper umówiony
pewny swej wiedzy i umiejętności
potnie klatkę
wyciągnie
zostanie pustka ziejąca strachem.

Wątek operacji, zabiegu pełni szczególną funkcję. „Sytuacja fizyczna na stole operacyjnym okazuje się egzystencjalną, czasem też metafizyczną lub religijną”^[8]. Podobnemu celowi służą w wierszach lubuskiej debiutantki metafory tekstylne i poetyckie wykorzystanie właściwości ubioru: „w białej koszuli jak suknia panny młodej” (od rana gulgocze pusty brzuch), „zmienić białą sukienkę/ na codzienne ciuchy” (ból przypomina). Pisze o tym Grażyna Bokszańska, według której: „Ubiór […] posiada zdolność przenoszenia uwagi […] w świat idei, wartości, stanów emocjonalnych, przeżyć i poglądów. Staje się znakiem i na tej zasadzie odsyła do przedmiotów i stanów innych niż on sam”^[9].

Ważne także, że: „W geście otwarcia ciała, dokonującym się często za pomocą specjalistycznego języka, zostaje przywołana opozycja między tym, co zewnętrzne i powierzchowne, a odsłoniętym (ponieważ pozbawionym kulturowej osłony) wnętrzem, uznanym za bardziej wartościowe i autentyczne”^[10]. Mastektomii towarzyszy w tomiku Długołęckiej rekonstrukcja usuniętego gruczołu. Związany z protezą – sztuczną, silikonową piersią tytułowy „tatuaż” zarazem coś odsłania i zakrywa. Jest znakiem, który odsyła do historii choroby, do przeżytego doświadczenia. W wierszach lubuskiej poetki jest „rysunkiem straty”, a zatem formą zmiany ciała, ale także formą osobistej ekspresji i elementem kulturowym, pewnego rodzaju wyrazem przynależności do określonej grupy społecznej: kobiet, które doświadczyły choroby nowotworowej, zwłaszcza raka piersi. W ten sposób „pierwszy tatuaż” staje się znakiem „pierwszej rundy”, walki, zmagań i pytań o sens, a także niepokoju i wciąż żywej pamięci – „zanim przyjdzie ukojenie”…

Katarzyna Krysińska

^[1]  A. Długołęcka, Pierwszy tatuaż, Gorzów Wielkopolski 2024.
^[2]  Te oraz wiele innych nazwisk przywołuje Joanna Grądziel-Wójcik w artykule „Na stole operacyjnym”. Doświadczenie szpitala we współczesnej polskiej poezji kobiet, „Anafora” 2016, t. 3, nr 1, s. 39-60.
^[3]  E. Waśniowska, Nie obrażam się na Boga, Poznań 2004.
^[4]  Taż, Oswajam strach, Poznań 2001.
^[5]  J. Grądziel-Wójcik, dz. cyt., s. 45.
^[6]  Tamże, s. 41.
^[7]  Tamże, s. 46.
^[8]  Tamże, s. 51.
^[9]  G. Bokszańska, Ubiór w teatrze życia społecznego, Łódź 2004, s. 56.
^[10] J. Grądziel-Wójcik, Wiersze „podszyte ciałem” w najnowszej poezji kobiet. Appendix, [w:] tejże, Przymiarki do istnienia. Wątki i tematy poezji kobiet XX i XXI wieku, Poznań 2016, s. 50.

„Epifania twarzy nie jest objawieniem wszystkiego wszystkim, lecz objawieniem prawdomównego wybranemu”^[3] – to słowa ks. Józefa Tischnera z Filozofii dramatu. Prawdomówność, szczerość wierszy Anny Urbaniak przekonuje. „Potwierdzeniem” intymnych przeżyć są czarno-białe ilustracje autorstwa samej poetki oraz Maryny Kapustiny Parkhomenko, które na dłużej zatrzymują przy słowach, sytuacjach, poetyckich obrazach. Poszczególne utwory wraz z grafikami tworzą mocne sploty i składają się na skondensowaną – jak „wieczory gęste od myśli” (Nasza historia) – całość, w której nie ma elementów przypadkowych i błahych.

Co wiemy o tej twarzy, którą podmiot liryczny próbuje – „idąc za radą poety” (Ćwiczenia z Różewicza) – „opisać bez lustra” (Ćwiczenia z Różewicza)? Czy jest (może umownie?) „półwieczna”, czy ma „rzadkie brwi”, „opadnięte powieki”, „nieme oczy patrzące w złą stronę” i „usta pełne wahania, zaciśnięte nie w porę” (Ćwiczenia z Różewicza)? Czy „zapodziała się jej radość”, „nie godzi się na codzienność”, „szuka siebie od nowa”, „ucieka od smutku”, „rozdaje siebie po trochę” i „odsłania pustkę, która boli” (Straty)? Czy płyną po niej „strumienie łez”, „drżą wargi” (Instrukcja żałobna)? Czy „przełyka skrycie łzy” (Niemoc), „patrzy oczyma dziecka z ukrycia rozliczając i wymierzając karę za krzywdy” (Kara), „odwraca wzrok od tego, co niechciane” (Niechciane), „ucieka od siebie” (Biegnąc)?

A może, jak w wierszu Taka jedna:

[…] wdzięczy się do wszystkich,
niby przy okazji (póki czas).
Śliczna buzia – wstrętna gęba
udaje kogoś lepszego.
Uśmiecha się na zawołanie,
czyta okładki i nagłówki,
robi mądre i głupie uwagi.
Wydyma usta,
wciska swój uśmiech w każdego,
do oczu i do gardła – niezmordowanie.
Drzemie w niej potężna siła,
ofiary pierwotna potrzeba – przetrwanie.
Ucieknie się do kłamstwa i do zdrady,
podepcze Twoje świętości,
potem bez wstydu i wahania
złoży pocałunek na Twoim czole,
słodko niczym anioł^[4]

Może tej twarzy „niepewne usta łapią powietrze”, a może tej twarzy wcale „nie ma” (Ćwiczenia z Różewicza)…?

Jaka jest prawda o osobie, którą odsłania opisywane przez zielonogórską poetkę oblicze? Co jest twarzą, co zasłoną, co maską? Kiedy i dlaczego podmiot liryczny zaleca samemu sobie: „Kamienną przywdziej twarz” (Odwet)? W wierszu Twarze dochodzi do głosu trudna refleksja Tischnera: „Zasłona jedynie skrywa twarz, maska kłamie”^[5]:

Pożyczam od innych twarze
Jestem mistrzynią udawania
w teatrze życia,
które nie chce być moim

Jestem w kolorze szyby
i wstydzę się tego grania
Jak zrzucić wygodne maski
i przestać być tylko na niby?^[6]

Z wiersza wyłania się także podobna myśl z Filozofii dramatu: „[…] ludzka bieda to również bieda nieprawdy, konieczności skrywania się i zasłaniania”^[7]. Koresponduje ona także z wyznaniem podmiotu lirycznego: „Jest mnie dwie, a może nawet sześć” (*** „Jest mnie dwie…”] i odbija się w wierszu Między nami, w którym „zasłona” pojawia się literalnie – a wraz z nią znowu wstyd, „uciekanie spojrzeniem” (Między nami):

Jakaś dziwna zawisła zasłona
przykładamy do niej ucho
uciekamy spojrzeniem
i zastygamy w pół gestu

Utkana z rozczarowań
słychać przez nią bicie serca
i słowa na końcach języka

Jest cienka i gęsta
przesącza się przez nią samotność
i światło powoli przenika^[8].

Odpowiedź na niepewność

Tymczasem, idąc dalej drogą rozważań Tischnera, „twarz to ludzka prawda”^[9], a nawet „ślad Transcendencji”^[10]. Co więcej: „Twarz jest osadzona na krzyżu istnienia”^[11]. Zatem: „Nie ma […] objawienia twarzy bez jakiegoś krzyża w jej tle. Ale twarz nie jest odbiciem krzyża, lecz raczej wcieleniem chwały płynącej ze sposobu, w jaki człowiek ustosunkowuje się do swojego krzyża”^[12]. Dlatego krzyż, pewien „bagaż” przeszłości, naznaczonej „syndromem eurosieroty”^[13], trudnymi relacjami (Kara, Do mamy, Odwet, Na krawędzi jesieni), różnego rodzaju stratą (Sen, Straty, Hiacynta i Maja, Instrukcja żałobna, Niemoc), samotnością (Moja samotność), brakiem (Dychotomia nasza), niepewnością (Idę, Droga), ciemnością, mrokiem, nocą, która „podpełza cicho do stóp/ i szczerzy zęby złośliwie” (Chciałabym), ustępuje ostatecznie miejsca spotkaniu z Bogiem, przywołanemu przez poetycki obraz bicia dzwonów (Odpowiedź):

Czyste bicie dzwonów
wdarło się na scenę zwycięsko
niespodziewanie
w środku pracy, jasnego dnia.
A zatem wszystko jest, jak ma być?
Przemawiasz niespodziewanie,
w odpowiedzi na niepewność,
że jesteś i tak…^[14]

Odpowiedź na niepewność, jaką jest doświadczenie obecności Boga „i tak” (Odpowiedź), pozwala na wyznanie wiary w „Jedynego Boga, który wieczność darmo rozdaje” (Wyznaję), dostrzeżenie Nieba i jego „posłańców” (Posłańcy), na kontemplowanie wizerunku Jezusa (Kupiłam sobie Jezusa), na zaufanie do Dekalogu, także dodatkowego, spóźnionego, stworzonego z uwzględnieniem własnych potrzeb, ran i nadziei podmiotu lirycznego (Dekalog spóźniony). Doświadczenie światła pozwala też na powrót do wspomnień, nie tylko trudnych, ale i budujących (Pamiętam, Prawdziwe dzieci), do prawdy, która ostatecznie wyzwala i pozwala iść odważnie naprzód, jak w wierszu Idę, pomimo spotkania z „dzikimi psami” i „powarkiwaniami złych oczu”.

„Zbawcze światło” morskich latarni

Ciemność, którą przeniknięte są wiersze Anny Urbaniak, ustępuje także miejsca „zbawczemu światłu” (Latarnie), przywołanemu obrazem latarni morskiej. Ten motyw – podkreślony ilustracją na okładce oraz wewnątrz tomiku – choć pojawia się tylko w jednym wierszu, zdaje się pełnić ważną rolę. Dochodzi w nim do głosu zderzenie światła i ciemności, bowiem latarnie zapala się przecież właśnie wtedy, kiedy zapada mrok i noc. Latarnia odzwierciedla antynomiczność świata – jest „strażnikiem ciemności”, który „sączy” światło w „ocean nicości” (Latarnie). W ten sposób staje się metaforą tytułowych „światłocieni”.

Zarówno noc, jak i przebijające przez nią światło można odnieść do życia duchowego. Mrok zawiera w sobie przeżyte straty, rany, żałobę, pustkę, nicość, śmierć, poczucie braku sensu, niemoc. Istnieje jednak możliwość „sublimacji” – w tym przypadku wydaje się nią przekierowanie trudnych emocji na twórczość, co przynosi efekt terapeutyczny. To, co wypowiedziane, może zostać przemienione, tak jak wypłakane łzy mają szansę wyschnąć^[15]. Co więcej, strata może przerodzić się w oddanie, dar – o czym pisze ks. Krzysztof Grzywocz w „Zeszytach Formacji Duchowej”, zatytułowanych Przesłonięte światło. Depresja a życie duchowe^[16]. Noc może okazać się wręcz „inną formą światła”^[17], bo z niej wyłania się postać Boga jako Światła prawdziwego^[18], pozwalającego „zobaczyć naprawdę” (Ćwiczenia z Różewicza). W ten sposób wiara staje się przewodnikiem, drogowskazem, prowadzącym do bezpiecznej przystani. Orientację w przestrzeni ułatwiają także inne „punkty”, jak dobre relacje, nadzieja, „lekcje”, z których wyłania się sens trudów. Te znaki jak latarnie morskie oświecają ścieżki życia, pozwalają unikać niebezpieczeństw w trudnych warunkach i przy słabej widoczności.

Założyć „różany ogród”

Boża obecność jako odpowiedź na niepewność sprawia także, że „wdzięczność/ Zakwita przy grobie/ Na Wielki Piątek” (Wielki Piątek), a trwoga (Sami), obawy czy zmartwienia (Nasza historia) nie wykluczają nadziei i radości „małego nieba” (Nasza historia).

Wspomnianą nadzieję w poezji Anny Urbaniak przywołuje róża. Choć można mówić o wielu znaczeniach tego motywu w literaturze, warto zauważyć, że w symbolice chrześcijańskiej róża odnosi się m.in. do miłości Boga, męczeństwa, przebaczenia, zmartwychwstania^[19]. Róża odsyła także do wieczności, kruchości, piękna, dziewczęcej niewinności, przemijania^[20]. Jej znamiennym elementem są kolce, które ukazują nierozłączność szczęścia i cierpienia^[21].

Róża w twórczości zielonogórskiej poetki ma jednak także znaczenie szczególne, związane z utraconą córką. Autorka poświęca jej kilka wierszy: Sen, Hiacynta i Maja, Instrukcja żałobna. Wiersz Hiacynta i Maja obrazuje proces przeżywania tej bolesnej straty:

Rozmawiamy tak mało o Tobie
choć serca nabrzmiałe od słów,
nosimy każde z osobna.

Posadziliśmy kremową różę
jakoś na jesieni
czasem zaglądając, jak rośnie,
nim opadły liście,
zrobiło się zimno
i poszarzał świat.

Nawet imię każde dało Ci swoje.
Wciąż prawie nie mówiąc o Tobie,
wróciliśmy na wiosnę,
patrząc chciwie,
czy się zazieleni.
Jakbyś była Różą –
każdy pączek karmi nas nadzieją,
więc dbamy o ten kwiat
przy pustym grobie^[22].

Z kolei w wierszu Nasza historia motyw róży pojawia się w innym kontekście, padają tu bowiem słowa o pragnieniu założenia „różanego ogrodu” – który np. we francuskiej Powieści o Róży z XIII wieku symbolizuje ziemski raj^[23]. Ale i tu niepokój, który się wkrada: „czy będziemy jeszcze umieli/ cieszyć się razem tym samym” (Nasza historia), może być związany z przeżytą przez dwoje rodziców stratą ukochanego dziecka. Ogród pełen róż kojarzy się także z Tajemniczym ogrodem Frances Hodgson Burnett. W powieści tej ujmuje sposób przedstawienia natury. Bliskość przyrody wpływa uzdrawiająco na ciało i ducha, nie dziwi więc, że ogrodnictwo – jak choćby wspomniane w wierszu sadzenie kremowej róży – może mieć znaczenie terapeutyczne.

Pomimo smutku, którym przeniknięty jest tomik Anny Urbaniak, siła nadziei i ufność dochodzi do głosu. Cieniom towarzyszy światło. By uwierzyć, że „każdy pączek” posadzonej przy pustym grobie róży „karmi […] nadzieją” (Hiacynta i Maja), a „kwiat zakwita w ziemi jałowej” (Instrukcja żałobna) oraz że spełni się marzenie: „założę różany ogród” (Nasza historia), potrzeba jednak czasu i zgody na to, by „serce było sercem” (Instrukcja żałobna), na światłocienie, dychotomię, na czarno-białe, na współistnienie dobra i zła, na pełnię i pustkę, radość i ból. Ta akceptacja i zaufanie do Boga i życia otwiera na doświadczenie, o którym pisał w swojej poezji Karol Wojtyła:

Więc w mroku jest tyle światła,
ile życia w otwartej róży,
ile Boga zstępującego
na brzegi duszy^[24].

Katarzyna Krysińska

^[1]  Wszystkie cytowane i omawiane wiersze pochodzą z tomiku Anny Urbaniak pt. Światłocienie. Sublimacje, Zielona Góra 2023.
^[2]  A. Urbaniak, Słowo wstępne, [w:] A. Urbaniak, Światłocienie…, dz. cyt., Zielona Góra 2023, s. 9.
^[3]  J. Tischner, Rozdział I. Wydarzenie spotkania, [w:] tegoż, Filozofia dramatu, Kraków 2006, s. 22.
^[4]  A. Urbaniak, Taka jedna, [w:] tejże, Światłocienie…, dz. cyt., s. 34.
^[5]  J. Tischner, dz. cyt., s. 57.
^[6]  A. Urbaniak, Twarze, [w:] tejże, Światłocienie…, dz. cyt., s. 29.
^[7]  Ks. J. Tischner, dz. cyt., s. 63.
^[8]  A. Urbaniak, Między nami, w: tejże, Światłocienie.., dz. cyt., s. 49.
^[9]  Ks. J. Tischner, dz. cyt., s. 63.
^[10]  Tamże, s. 20.
^[11]  Tamże, s. 64.
^[12] Tamże.
^[13] A. Urbaniak, Słowo wstępne, [w:] A. Urbaniak, Światłocienie…, dz. cyt., s. 9.
^[14] A. Urbaniak, Odpowiedź, [w:] tejże, Światłocienie…, dz. cyt., s. 42.
^[15] K. Grzywocz, Przesłonięte światło. Depresja a życie duchowe, „Zeszyty Formacji Duchowej” 33/2006, s. 35.
^[16] Tamże, s. 74.
^[17] Tamże s. 81.
^[18] Tamże, s. 74.
^[19] Róża, [w:] W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2015, s. 363.
^[20] Tamże, s. 362-363.
^[21] Tamże, s. 364.
^[22] A. Urbaniak, Hiacynta i Maja, [w:] tejże, Światłocienie…, dz. cyt., s. 21.
^[23] Róża, [w:] W. Kopaliński, dz. cyt., s. 365.
^[24] K. Wojtyła – Jan Paweł II, Pieśń o Bogu ukrytym. Poezje, Warszawa 1998, s. 45.