Tomasz Ratajczak

„Za czasów bajecznych” koło jeziora Gopło…

Dwa studenckie spojrzenia na Balladynę (Lubuski Teatr w Zielonej Górze)

Balladyna, napisana przez Juliusza Słowackiego w Genewie (1834 r.), a wydana w Paryżu (1839 r.), istnieje na scenicznych deskach od 7 marca 1862 roku, kiedy w Teatrze Skarbkowskiego we Lwowie odbyła się jej prapremiera sceniczna. Od tego czasu wystawiano ją wielokrotnie i to nie tylko na scenach polskich (wszak w roku 2018 miała miejsce inscenizacja Balladyny w londyńskim teatrze Drayton Arms Theatr w reżyserii Emmy Blacklay-Piech i z Anną Krauze w roli głównej^[1]). Warto też dodać, że na jej motywach osnuta została opera Goplana, którą napisał do libretta Ludomiła Germana Władysław Żeleński (1896 r.), zaś w dwusetną rocznicę urodzin Słowackiego (2009 r.) powstała wersja filmowa Balladyny (w reżyserii Dariusza Zawiślaka i z udziałem Faye Dunaway)^[2]. Świadczy to o tym, że ów „poemat ludowy o przeszłości bajecznej”, jak określił tekst Słowackiego Juliusz Kleiner^[3], nadal jest atrakcyjny i niemal od dwóch wieków ulega ciągłym zabiegom adaptacyjnym (czy to przybliżając go do aktualnie obowiązujących tendencji literackich, czy też czyniąc z niego aluzję do teraźniejszości)^[4], jednak za każdym przywołaniem niesie ze sobą szereg niepokojących pytań i udziela jednakich odpowiedzi, sprawiając, że gdy sięgamy po Balladynę (czytając jej pierwowzór bądź świadkując różnorakim jej reinterpretacjom), utwierdzamy się w świadomości wagi czy nieomylnej mądrości dzieła Słowackiego.

Cyprian Maksymilian Kasprzak

Anubis Przemysława Piotrowskiego jako dzieło wielowymiarowe (propozycja lektury)

Powieść Anubis autorstwa Przemysława Piotrowskiego to utwór, który wykracza poza granice gatunkowe, łącząc elementy kryminału, thrillera i literatury przygodowej. Autor, znany z kreowania mrocznych i psychologicznie skomplikowanych fabuł, sięga tym razem po motywy mitologii egipskiej, tworząc świat pełen tajemnic, grozy i archetypicznych znaczeń. Centralnym punktem fabuły są brutalne morderstwa stylizowane na starożytne rytuały, które stanowią punkt wyjścia do eksploracji zarówno osobistych traum bohaterów, jak i uniwersalnych problemów związanych z ludzką naturą i jej mrocznymi zakamarkami. Niniejsza analiza ma na celu szczegółowe omówienie różnych aspektów tej powieści, uwzględniając zarówno jej strukturę narracyjną, symbolikę, charakterystykę postaci, jak i intertekstualne odniesienia.

Anubis ukazuje się czytelnikowi jako dzieło wielowymiarowe, w którym warstwy fabularne, symboliczne i filozoficzne wzajemnie się przenikają. Powieściowa narracja jest prowadzona w trzeciej osobie przez narratora wszechwiedzącego, co umożliwia przedstawienie wydarzeń z różnych perspektyw. Taka narracja pozwala na kontrolowanie napięcia i eksponowanie kluczowych momentów fabuły. Czas fabularny powieści oscyluje między retrospekcjami z przeszłości bohaterów a dynamicznymi wydarzeniami bieżącymi. Przeszłość staje się kluczem do zrozumienia teraźniejszych działań głównego bohatera, Igora Brudnego i jego relacji z innymi bohaterami.

Ważnym miejscem akcji jest Zielona Góra – rodzinne miasto Igora Brudnego, które staje się punktem wyjścia do dalszych wydarzeń fabularnych. To w tym mieście bohater zmaga się z demonami przeszłości, co czyni je przestrzenią symboliczną, nasyconą emocjonalnymi i narracyjnymi znaczeniami. Zielona Góra stanowi kontrast wobec Egiptu, gdzie toczy się kluczowa część akcji – Egipt to bowiem miejsce obce, pełne tajemnic i archetypicznych znaczeń. Bohaterowie znajdują się na granicy między światem realnym a metafizycznym. Przenikanie przeszłości i teraźniejszości jest szczególnie widoczne w opisach egipskiego miasta, w którym starożytne rytuały zdają się ożywać w kontekście współczesnych wydarzeń. Wprowadzenie mitologicznych i filozoficznych motywów do powieści kryminalnej pozwala nie tylko na rozważenie funkcji mitów w literaturze współczesnej, ale także na głębsze zrozumienie samego procesu narracyjnego, który w tym przypadku nie jest jedynie mechanizmem służącym do rozwiązywania zagadki, ale staje się drogą do wewnętrznej przemiany bohatera.

Powieść opiera się na klasycznym schemacie fabularnym thrillera kryminalnego, w którym rozwój śledztwa i kolejne odkrycia popychają narrację naprzód. Kluczowym motywem jest tu zbrodnia inspirowana mitologią egipską, co tworzy ramę symboliczną – rytualne morderstwa nawiązują do archetypicznych tematów śmierci i odrodzenia, charakterystycznych dla kultury starożytnej. Anubis można zaklasyfikować jako hybrydę kryminału, thrillera i powieści przygodowej. Intertekstualność ujawnia się w nawiązaniach do egipskiej mitologii oraz literackich tradycji gatunku kryminalnego. Motyw morderstw rytualnych przywodzi na myśl klasyczne dzieła kryminalne, ale autor dodaje unikalny kontekst historyczno-kulturowy. Igor Brudny realizuje schemat monomitu Campbella, który obejmuje trzy kluczowe fazy:

Faza I. Wyjście – Brudny zostaje wezwany do Egiptu, by rozwiązać sprawę rytualnych morderstw. To „wezwanie do przygody”, które wyrywa go z jego codzienności i zmusza do zmierzenia się z nowym, nieznanym światem. Mentorami są postaci takie jak komendant Romuald Czarnecki, a także jego własne doświadczenie śledczego, które służy mu jako „wewnętrzny przewodnik”.

Faza II. Inicjacja – centralnym etapem jest tu konfrontacja z mordercą, który symbolizuje chaos i destrukcję, ale również ukryte archetypy (np. „Cień” w rozumieniu jungowskim). Brudny musi zmierzyć się nie tylko z przeciwnikiem, ale także z własnymi ograniczeniami, co wpisuje się w etap „próby” i „spotkania z boginią” – symboliczne odniesienia do staroegipskich bóstw podkreślają jego walkę z uniwersalnym złem.

Faza III. Powrót – bohater wraca do swojego świata z nowym doświadczeniem i wiedzą, która go przemienia. Ostateczne zwycięstwo nad zbrodniarzem ma wymiar katartyczny, zarówno dla bohatera, jak i dla czytelnika.

Centralna postać powieści, Igor Brudny, jest uosobieniem archetypicznego bohatera w rozumieniu monomitu Josepha Campbella. Jego podróż przez ciemność, zarówno tę dosłowną – w kontekście brutalnych morderstw – jak i metaforyczną, obejmującą zmierzenie się z własnymi traumami, to opowieść o ludzkiej walce z siłami, które przekraczają jednostkową kontrolę. Brudny nie jest jedynie śledczym; jest symbolem dążenia do odkupienia i naprawy świata, nawet gdy wiąże się to z koniecznością zaglądania w otchłań. Jego droga, pełna prób i wyzwań, oddaje uniwersalne prawdy o człowieku – jego słabościach, ale i sile, by powstać mimo przeciwności. O ile protagonista realizuje archetyp wojownika, który dąży do odnowienia ładu społecznego, o tyle Morderca, naśladując starożytne rytuały, reprezentuje archetyp „Trickstera” i „Złego Demiurga”, który burzy porządek świata.

Zbrodnie w Anubisie pełnią funkcję znaków, które muszą zostać zinterpretowane przez bohaterów i czytelnika. Każde morderstwo jest kodem kulturowym – kluczem do rozszyfrowania staje się wiedza o mitologii egipskiej. Z kolei analizując strukturę narracji, można dostrzec, jak autor buduje napięcie poprzez stopniowe odkrywanie powiązań między ofiarami a zabójcą. Mitologia egipska w powieści odgrywa kluczową rolę nie tylko jako tło fabularne, ale także jako narzędzie eksploracji filozoficznych pytań o śmierć, moralność i sprawiedliwość. Symbol Anubisa podkreśla uniwersalne ludzkie lęki i fascynację śmiercią. Przywołanie figury boga zmarłych pozwala na eksplorację tematyki granic życia i śmierci, a także nieuchronności ludzkiego losu.

Powieść Piotrowskiego wpisuje się w tradycję kryminału, jednocześnie nawiązując do literatury grozy oraz mitologii. Jak zauważa Umberto Eco (Dzieło otwarte), tekst literacki funkcjonuje w dialogu z innymi tekstami, a Anubis eksploruje ten dialog poprzez odniesienia do mitologicznych wątków, popularnych motywów kryminalnych oraz współczesnych lęków egzystencjalnych. Egipska symbolika i archetypy wzbogacają narrację, nadając jej wielowymiarowy charakter. Dzięki temu powieść Piotrowskiego wykracza poza ramy klasycznego kryminału i thrillera, stając się literackim eksperymentem, łączącym rozrywkę z głębokimi pytaniami o kondycję ludzkiej natury. Autor zręcznie splata elementy mitologii, literatury sensacyjnej i psychologii, tworząc narrację, która nie tylko trzyma w napięciu, ale także skłania do refleksji nad fundamentalnymi zagadnieniami, takimi jak moralność, odpowiedzialność i wewnętrzna walka człowieka z samym sobą.

Powieść można również odczytywać jako namysł nad znaczeniem mitów we współczesnym świecie. Piotrowski pokazuje, że mity, choć zakorzenione w przeszłości, mają zdolność ożywania w nowym kontekście, stając się nośnikiem uniwersalnych wartości i lęków. W świecie globalizacji i technologii, gdzie wydaje się, że wszystko zostało już zrozumiane, mity oferują przestrzeń do ponownego odkrywania tajemnicy istnienia i transcendencji.

Anubis wyróżnia się na tle klasycznych kryminałów, wnosząc do gatunku elementy filozoficznego namysłu i kulturowego dialogu. Na poziomie strukturalnym jest przykładem umiejętnego balansowania między klasycznym schematem thrillera a eksperymentem literackim. Piotrowski stopniowo buduje napięcie, odkrywając kolejne warstwy tajemnic i relacji między bohaterami, aż do finału, który pozostawia czytelnika zarówno z poczuciem satysfakcji, jak i refleksją nad jego własnymi lękami i pytaniami o naturę dobra i zła.

Ostatecznie Anubis to dzieło, które udowadnia, że literatura gatunkowa może pełnić rolę mostu między rozrywką a filozoficznym poszukiwaniem sensu. Przemysław Piotrowski stworzył powieść nie tylko pasjonującą, ale także bogatą w warstwy znaczeniowe, które zapraszają czytelnika do odkrywania jej głębi na wiele sposobów. To książka, która długo pozostaje w pamięci, wywołując nie tylko dreszcz emocji, ale też skłaniając do głębszej refleksji, co czyni ją jednym z najbardziej interesujących dzieł współczesnej literatury kryminalnej.

Fabian Sebastian Baliński

Thriller z wątkiem staroegipskim w tle

Anubis to moje pierwsze spotkanie z prozą Przemysława Piotrowskiego, autora, który w krótkim czasie zdobył ogromne uznanie na polskim rynku literackim. Powieść przynosi kolejną odsłonę przygód Igora Brudnego. Tym razem Piotrowski przenosi czytelników w zagraniczne realia, łącząc klasyczny thriller kryminalny z historią starożytnego Egiptu.

Historia rozpoczyna się od makabrycznego odkrycia. W Polsce zostaje znalezione ciało, które ktoś zmumifikował. Początkowo wydaje się, że jest to pojedynczy, choć niezwykle brutalny przypadek morderstwa. Jednak wkrótce podobne zwłoki zaczynają pojawiać się także w Egipcie. Wszystko wskazuje na to, że ktoś „bawi się” w nowoczesnego „kapłana” mumifikacji i metodycznie odtwarza starożytne rytuały. Tu pojawiają się pierwsze pytania: dlaczego ów kapłan to robi? Co chce osiągnąć?

Do śledztwa zostaje zaangażowany komisarz Igor Brudny, znany z nieustępliwości w dążeniu do prawdy. Towarzyszy mu Jagna Witos, młoda policjantka, która staje przed największym wyzwaniem w swojej karierze. Trop prowadzi ich do Kairu, gdzie, oprócz rozwikłania sprawy, Brudny zmuszony jest zmierzyć się również z własnymi demonami. Na drugim planie mamy wątek osobisty – skomplikowaną relację Igora z Julią Zawadzką. Ich związek przechodzi poważny kryzys, co dodatkowo obciąża psychicznie komisarza i wpływa na jego decyzje.

Autor świetnie buduje napięcie, a fabuła jest pełna zwrotów akcji. O ile jednak te, zachodzące na początku, naprawdę robią wrażenie, o tyle im bliżej końca, tym siła akcji słabnie i robi się coraz bardziej przewidywalnie. Pod koniec powieści także wątek starożytnych bóstw traci na znaczeniu, odchodzi w niepamięć – szkoda, że tak się dzieje, bo to właśnie motyw staroegipski nadaje historii kryminalnej wyjątkowy klimat i odróżnia powieść Piotrowskiego od innych współcześnie powstających kryminałów. Niewątpliwie zakończenie powieści mogłoby być bardziej dopracowane, bo choć cała intryga jest
fascynująca, rozwiązanie wydaje się nieco pośpieszne, przewidywalne, nie przynosi też głębszego wyjaśnienia motywacji mordercy. Być może autor celowo pozostawił niektóre kwestie otwarte? Do listy mankamentów trzeba również dopisać niekiedy wymuszone i sztuczne relacje między bohaterami, zwłaszcza między Igorem a Jagną oraz przerysowanie pewnych wątków, które przez to są mało realistyczne – czasem można odnieść wrażenie, że autor za bardzo stara się zaskoczyć czytelnika.

Natomiast wśród zalet Anubisa oprócz tych wyżej wskazanych trzeba jeszcze wymienić szczegółowość opisów, które budują autentyzm i pomagają wczuć się w atmosferę miejsc, gdzie toczy się akcja. Nie można również zapomnieć o intrygującym głównym przeciwniku. Psychologiczny portret mordercy, jego metody działania i tajemnicze powiązania ze starożytnym Egiptem ubarwiają opowieść, choć momentami niewątpliwie przydałby się głębszy wgląd w psychikę zbrodniarza. Na koniec warto docenić styl pisania Przemysława Piotrowskiego. Jego język jest dynamiczny, a dialogi naturalne. Autor potrafi budować napięcie i dawkować informacje, tak aby podtrzymywać uwagę czytelnika i zachęcać go do odkrywania kolejnych wątków.

Podsumowując, Anubis to książka, która z pewnością zasługuje na uwagę. Przemysław Piotrowski stworzył wciągający kryminał z unikalnym tłem, ciekawymi bohaterami i wartką akcją. Mimo kilku niedociągnięć, jest to lektura, którą polecam miłośnikom
gatunku i wszystkim poszukującym niebanalnych historii.

Wojciech Browarny

Lubuski Wawrzyn Literacki 2024 w kategorii „proza” dla Marcina Mielcarka za książkę Skoczek

(laudacja)

Marcin Mielcarek, Skoczek, Wydawnictwo Anagram, Warszawa 2024, 261 s.

„Niebo było szare, wszędzie leżały brązowe liście, wiatr trącał w nerwach nagimi gałęziami lip o chorej korze. Mżawka powoli przeradzała się w smutny, jesienny deszcz. Nagle pod butem usłyszałem chrupnięcie. Nachyliłem się, żeby zobaczyć, co to takiego. To był martwy już ślimak, z wywalonym białym bebechem. Dotknąłem go, jego galaretowatych wnętrzności. Zimny, twardy i kruchy” (s. 82). Kto to napisał? Międzywojenny ekspresjonista, który w epoce gospodarczego krachu i politycznej przemocy kreśli duchową pustkę bezrobotnego? Literacki pejzażysta marginesów życia „małej stabilizacji”, nudnych przedmieść, depresyjnych wędrówek donikąd? A może banalista czasów transformacji, który uwierzył w 1989 roku w „koniec wielkiej historii” i nie wychyla się poza horyzont przyziemnej codzienności?

Bohater tej prozy jest wszędzie i nigdzie. Martin Heidegger charakteryzuje ten stan przez pojęcia „niezabawiania”, „rozpraszania się” i „przelotności”. Bycie wszędzie i nigdzie jest współczesną formą bycia-w-świecie. „Ten modus bycia-w-świecie odsłania nowy sposób bycia powszechnego bytowania, sposób, w którym się ono stale wykorzenia” – tłumaczy filozof. Takie bycie-w-świecie sprawia, że ten ktoś postrzega swoją egzystencjalną tożsamość nie w kategoriach linearnej ciągłości życiorysu, lecz w kategoriach nadmiaru, braku, fragmentu i wiecznej teraźniejszości, czyli w postaci rozsypanej układanki lub kalejdoskopu.

„Jestem młody, nie wiem, co chcę robić w życiu, myślami wybiegam najdalej do jutra, zarywam noce, poznaję nowych ludzi, którzy nic dla mnie nie znaczą, włóczę się bez celu, lubię picie i lubię seks, ale jednocześnie wszystko jest mdłe, wszystko mnie nudzi, jakbym się zaraził wirusem, który zaatakował mój układ nerwowy i zrobił ze mnie takie ponure zombie…” (s. 195).

Romanse, zbrodnie, intrygi. Dramat wielkiej historii. Sensacja i fantastyka. Cały stos takich powieści lub opowiadań przychodzi na każdy prozatorski konkurs. Jak trudno jednak pisać o tym, co zwyczajne, niewidoczne i niepochwytne, jak powietrze, o którym wiemy jednak, że jest! Wokół nas i w nas. Jak trudno pisać o rzeczywistości tu i teraz, znaleźć konieczny dystans, trafny język, pomysł na świat w prozie, który to świat – i zarazem pomysł na powieść – będzie tak pospolity, uciążliwy, nijaki, kiczowaty, że aż podobny do prawdziwego. Niepokojąco podobny do tego jedynego świata, jaki jest – czyli naszego.

„Wychodziło na to, że świat ma mi do zaoferowanie jedynie kicz i fałsz. Ja jemu też. Mieliśmy remis” (s. 255).

Jeśli jednak jest to remis, to ze wskazaniem.

Kapituła w składzie: Andrzej Draguła, Karol Maliszewski i Wojciech Browarny (przewodniczący) – po zapoznaniu się z książkami zgłoszonymi na konkurs i dyskusji – wskazała jako laureata Lubuskiego Wawrzynu Literackiego w kategorii prozy za rok 2024 Marcina Mielcarka za powieść Skoczek, opublikowaną w Wydawnictwie Anagram.

Małgorzata Mikołajczak

Lubuski Wawrzyn Literacki w kategorii „poezja” dla Bartosza Konopnickiego za książkę Zapisy promieniowania

(laudacja)

Bartosz Konopnicki, Zapisy promieniowania, Wydawnictwo Anagram, Warszawa 2024, 66 s.

„na obrzeżach coraz większa cisza”, „cisza rozsypanych emocji”, „cisza ścian”, „cisza między nami”… Te wiersze biorą się z ciszy, „w której tkwi milion niewypowiedzianych historii”. Poznajemy jedynie ich fragmenty – okruchy i strzępy opowieści rodzinnych, wspomnień, „niemal zapomnianych” bajek i „niedopowiedzianych zbrodni” – „niedopowiedzianych”, bo cisza tłumi i wygłusza słowa, nawet te „powtarzane coraz głośniej”. Dlatego wiersze, o których tu mowa, biorą się też z bezradności.

Ale nie chodzi tylko o niemoc słów zastępowanych spojrzeniem i gestem, o bezsilność prawdy, której nikt nie słucha. Bardziej dotkliwa – kłująca jak „obdrapane łuski świateł”, uwierająca jak „linie papilarne żyletek”, bolesna jak „igły wczorajszego dnia”, „drobiny szkła w mózgu” – jest egzystencjalna niemożność. Gdy nie możesz nic powiedzieć – taki tytuł nosi wiersz, którego fragment przytaczam – „jesteś dzieckiem …/ o oczach bez wyrazu/ i nieruchomej twarzy// osacza cię każda sekunda/ i każde słowo/ niegojąca się rana”.

Osaczenie, bezsilność, zranienie, zużycie, „nasze wspólne zbrodnie”, „rozsypane emocje”… W świecie podmiotu – szarym, chłodnym, północnym – nic się nie układa i nie scala; wczoraj, dziś i jutro na próżno szukają ze sobą kontaktu. Nad tym, co będzie, ciąży nieuchronność śmierci; na tym, co jest, kładzie się cieniem choroba. Choruje ktoś bliski i maladyczna relacja, dawkowana powściągliwie i dyskretnie, przenika do metaforyki, artykułuje się dykcją niezgody: „Mówisz że nic ci nie jest”, „cały czas mówisz mi jeszcze wszystko będzie dobrze”, „Jesteś niezależna tak bardzo/ jak tylko pozwala ci na to/ jutrzejszy dzień taki lekarz pierwszego kontaktu”.

Jedyne jasne momenty tych wierszy to te, w których pojawia się obraz kolibra. Koliber powraca w tomie, o którym tu mowa, trzykrotnie i może być interpretowany apotropeicznie: jako znak, który chroni przed nieszczęściem. Podobną funkcję pełni zaklęcie, którego częścią jest fraza zamieszczona w tytule nagrodzonej książki. Odnajdujemy ją w wierszu Bez koloru: „Nic ci nie jest/ Tak mówią zapisy promieniowania”. I wszystko już jasne: Lubuski Wawrzyn Literacki w kategorii „poezja” otrzymuje Bartosz Konopnicki za tom wierszy zatytułowany Zapisy promieniowania.